Qhipa 12 phaxsinakansti uñjasinawa kunja jani walt’ayatasa libertad de prensa ukasti. Jichha marasti pandemia ukampita uka jani walt’ayawinakasti wali jitxatatapuniwa: utjawinakansti t’aqisiyiri kamachinaksa apsunipxiwa jani wali yatiyawinakaru saykatañataki sasina ukanaksa uñjapxaraktanwa, internet ukansa jank’aki kunsa katjirinakawa utji ukhamaraki wali arxatiri yatiyawinaka q’ipnaqirinakana apsunitapanakasa sinti jark’awinakaniwa.

Yatiyawinaka q’ipnaqirinakasti wali t’aqisita ukhamaraki katuntatapxi ukhamarusa jamasata wali qhawatapxiwa, ukanakasti walwa uñjasi jani walt’awinaka urunakana ukhamaraki chhijllawinaka urunakasa jak’achasinki ukürunaka. Sapa kutisa, janiwa jani walt’ayiriru juchapa uñt’ayañaru waytaskiti ukhamaraki jani gubernamental ukana irnaqirinakasti janiwa chiqaparu uñjapkiti.

 

Jani khusa arxatani kijanaka

Yaqha, yatiyawinaka thaqiri ukhamaraki yatiyawinaka yatiyasirinakasti walja jani khusa arxatani kijanakaruwa saykatapxi. Uka kijanakasti jani ukasti Demandas Estratégicas Contra la Participación Pública (SLAPPs inglés uka arutawa nayra qillqapanakasti) yatiyawinaka q’ipnaqirinakaru ukhamaraki khitinakatï mayja amuynukapkaraki qullqichaña utanakata jani ukaxa wali qullqini jaqinaktuqitsa ukanakaru jasq’arayañatakiwa. Sapa kutisa, jani wakisiri mayiwinakampi, jani yäqañjama jani ukasti juk’ampi jach’añchata chikanchatapxiwa, ukanakasti janiwa mä kankaña phuqayañatakikiti jani ukasti yatiwi q’ipnaqirinakaru jani ukasti jaqinakana kankañanakapata sayt’asiriru jariyañatakikiwa. 

Estado ukana llika llika taypina utjiri yatiyawinaka qhawañataki yant’anakapasti taqini arsuwiparuwa jani walt’ayaspha, sapanakaki yatiyawinaka q’ipnaqirinakarusa ukhamarakiwa. Qhuru ukhamaraki t’aqisiña urunakanxa yaqhipa suyunakansti nayra pachatpacha yatiyaña taypinakatwa yatiyasipxi, web ukasti kuntisti arsuña muntana uka uñt’ayañatakiwa wakisi. Ukatsti, yaqhipa suyu irptirinakasti jani walt’ayasipkakiwa llika llika taypina arxatawi utjirinakaru. Walja katunakansti, internet ukasti wali qhawatawa, jani uñjatañataki tukuyasna jani ukasti páginas web ukanaka chhaqtayasna.

Mayniki yatiwinaka q’ipnaqirinakasti jila jani walt’awinakaruwa saykatasipxi, ukanakasti t’aqisiyañataki kamachinaka apsunisna ukampisti walja yatiyawi q’ipnaqirinakasti jani yatiyawi q’ipnaqirjama irnaqxapxañapataki. Aka yant’asiwinakaru saykatañatakisti, wali wakisiriwa kunjamsa kamachinakasti jupanakaru sayxati.  

Akiri irpiristi walja yaqha suyunakana utjiri kamachinakampi uñakipatawa ukhamaraki kawkiri jani walt’awinakampisa yatiyawi q’ipnaqirinakasti jila jani walt’ayatapxi ukanakwa uñt’ayi. Jark’aqasiña, pisiptayaña ukhamaraki aski kijanakata jark’aqasiñataki iwjawinakaniwa ukhamata irnaqawimana khusañamataki. 

 

K’arinakampi jani wali uñtayaña

 

K’arinakampi jani wali uñtayañasti kamachinaka taypinkiwa kija qalltañataki, kunawrasatï mä jaqisti jani walinaka arsu yaqha jaqina riputasyunapa q’añuchañataki ukawa, uka aliqa jaqiruspha jani ukasti jurídico jaqirusphawa. Derecho Internacional de los Derechos Humanos ukatjamsti, k’arinakampi jani wali uñtayatata sayt’asiñasti “jani wali parlasiwinakata” sayt’asiñawa”jach’añchawipa ukhamaraki riputaysunapa” khusa uñjañataki.

Sapa suyunsti kamachinakapasti mayjmayjawa k’arinakampi jani wali uñtayawita sayt’asiñatak. Ukatwa, mä jani wali parlasiwita sayt’asiñataki nayra chillqtawisti kawkinktasa uka uñt’añawa ukhamata kamachinaktuqita yatxata jaqiru thaqt’asiñataki.

 

K’arinakampi jani wali uñtayawinakata wali jark’aqasiña/jisk’aptayañataki iwjanaka 

 

Yatiyawinaka q’ipnaqirinakasti janiwa q’alpacha kamachinkiri jani walt’awinakxa jisk’aptayapkasphati, jutïri qillqatankiwa yaqhipa aski phuqaña iwxanaka ukhamata jisk’akiñapataki k’arinakampi jani wali uñtayawinakasti: 

•    Aski arxatata yatiyawinakaru arktma. Suma uñanukma, chiqaparu ukhamaraki qhanaphana kunti yatiyktasti ukaxa, qhitinakasa arsunipxi ukhama uksa qillqantma, aruskipawinakasa apaqañamawa (iyawa satapampi) wakiskipana ukhamaraki jani kunsa chiqaptayamti jani ukhama amuyksta ukaxa jani ukaxa jani kunaniksta ukasa qillqatamansti. Ukhamasa, jani ajllimti, jani ch’umsumsa janiraki kuntixa yatiyirimasti uka ukhampacha qillqskata ukxa yaqha arunakampi mayjaru kutjtayamti.  Kunjamatsa chililiri taypita aruskipawinaksa apaqata ukhamaraki kunjatsa chiqaparu yatiyawinakasa qillqajata ukanaktuqita ullma.

•    Kunatixa irkatañatakjamachi ukaki yatiyma, ukatsa wali amyumpi kunsa qillqma. Kunjamatsa khusaspha qillqatamasti uka uñakipma ukhamaraki jani payatuqita qillqamti.

•    Kunanaktixa arkxatta ukhamaraki kuna irkataña laphinakamasa utji ukanaksa wali qillqantasma. Wali ch’axwtaña yatiyawtixa ukhamaskapuniwa jischiyata ukasti utjañapatamwa kunampisa uka yatiyawina irkatataski ukanaka ukhmaraki jani k’arisktati uka uñakipañatakisa, ukhamasti kuna imana irkataña yänaka apthapma.

•    Mä jaqtisti arupa ist’añataki jani ukasti unxtiri jamuqa apaqaña wakischi ukhaxa, jani uka jaqina iyawa satapampisa apaqaskakismawa.

•    Kuntisti yatta ukanakxa k’atamppacha yatxataskakma. Janipuni yaqhanakana qillqatapanakxa chiqapjama amuyawxamti.

•    Mayampi mä k’ari arsuwimpi jani wali uñtayawi yatiyawimatsti juchañchayasismawa ukxa amtapunma. Ukatxa, aski amuyt’asma yaqhanakana arsuwipa arsuñatakixa. Ukhamarusa, yaqhanakana k’ari tuit uka mayampi apkatañasa juchawa, kijantayasismawa.

•    Arxatchiyata ukasti, wali qhanankañapawa ukaxa jumana amuyuwimawa uka ukhamaraki janiwa kuna jani walsa thaqtati ukampisti uksa. 

•    Qillqawimantisti yatisksta k’ari jani wali uñtayañatakiniwa ukxa, ukhasti kamachinaka nayra uñakipma. Yaqhipa yänakatxa qillqaskasmawa, k’ari jani wali uñtayañatakikipansa. Ukatxa, sapa jach’a suyunakansti k’arinakampi jani wali uñtayañasa ukhamaraki k’arintawi jucha t’aqañasa mayjmayjawa.

•    K’arinakampi jani wali uñtayatata kijanakasti jaya pachataki ukhamaraki qullqitakiwa. Tukuyxasina atipasma ukasa, walja qullqiwa willtatasphasti. Kunja phuqiritasa uka uñakipasma ukata qullqi laykutiniti jani ukasti yatxatatatama aski phuqañacha wakisispha jutiri urunakana sayt’asiñataki uka amuyt’asma, freelancer ukjamatisti irnaksta ukaxa k’atampi amuyt’asma. 

 

Yatiyirinakamaru aski jark’aqaña

 

Waljanaka arkxatañatakisti wali wakisiripuniwa jumarmaya yatiyirinakasa jani ukaxa aru churirinakasa. Uka yatiyirinaksti janiwa qhanstayañakiti jani nuwatapxañapataki, qullqita jani t’aqisipxañapataki jani ukasti yatiwipampi irnaqañapasa jani walt’ayatasphawa jupanakasti jilpacha jaqinakasti jani jani walt’ayatapxañapataki yatiyawi apsunisna. Uraqpachana yatiyawinaka q’ipnaqirinakasti wayxatapxiwa jupanakaru aru churirinakapana sutipanaka jani arsuñataki, kunatixa uka yatiyasinirinakana lurawipanakawa wali askisti “qhawañataki” ukhamaraki “apnaqawi qhanañchañataki”. Yatiririmana sutipa arsuyañampisti taqinpacha arsuwiparuwa jani walt’asispha, yatiyaña taypinakarusa ukhamarakisphawa, ukhamarusa yatiyawinakana sarawipasa jani walt’ayatarakisphawa. 

 

Chiqapa yatiyasinirinakaru jani walt’awinakaru/jisk’aki puriyañataki

 

Seguridad digital ukasti wali wakisiriwa sapaki yatiyawinaka q’ipnaqirinakataki. Los principios de Perugia para el Periodismo: trabajando con alertadores en la era digital ukatjamsti, aka k’apjtanakawa wali wakisirinakasti yatiyasinirinakaru aski jark’añataki:

•    Jani sutipa qhanstayata munkani ukhasti sutipxa janipuni qhanstayamti.

•    Jumampi yatiyirimampi “nayra jakisiñatakisti” jani khitimpisa uñjayasiñataki uta jakma.

•    Yaqha yatiyirimaña munirinakarusti yaticht’ma kunjamatsa jumampi arust’asispha ukanaka. Kuna jani walinakasa utjaspha ukanaksa qhanachma.

•    Yatiyasinirina yatiyapasti kunarusa puriyaspha ukasa uñt’ayañawa, yatiyirirusa digital uka taypinsa kuna jani walt’awinakasa utjaspha ukasa wali qhanañchañawa.

•    Kunjamsa sayt’asiyata digital uka taypinsti ukxa jumata yatijata ukhamaraki kunja imantasitajatasa janicha uka.

•    Kawkirinakasphasa jila jani walt’awinakasti jumataki ukhamaraki yatiyasinirimansa uka wali yatxatañawa, ukata kunsa panimpacha sayt’asiñataki lurata ukasa amuynuqañawa.

•    Q’alpacha irkatañataki apthapitanaksti kunawrasatisti wakiskani ukhamaraki khusani ukhawrasawa apsuñama. Kunja wakisirisa aliwa yatiwinakasti maypacha yatiyawina ukasa wali uñt’añawa.

•    Kuntixa yatiyirimasti jani mawjitxa qillqantamsi sätma ukxa ist’apuniñamawa, jumana aski tantiyumarjama kamachinakatjama ukhamaraki irnaqa churirimatjamsa.

•    Buzones digitales ukamarusti yatiyirinakamasti chiqapa khusa yatiyawinakti apayaniptama ukasa uñakipañawa. Sinti jani wali yatiyawinakachi ukaxa janiwa sutixa sañati.

•    Suypachana, sullka suyunakansa, yaqha suyunakansa kamsisa kamachinakasa yatiyasirinakaru aski jark’aqañataki ukasti khusa yatxatañawa.

 

Digital Media Law Project ukasa iwxasinirakiwa:

 

•    Wali amuyt’asirima jani sutipasti khitirusa arsuñakchi ukhaxa: Jani yatiyirimana sutipa arsuñampisti wali khust’atapxasmawa jumasa jupanakasa, ukatxa ukxa luqt’asmawa kuna pachatï wali uñakipxsta khust’anakapa ukhamaraki jani khust’anakapa.

•    Yatxatma “secreto profesional” uka mayiñataki ukhamata yatiyirinakamaru jark’añataki ukhamaraki janira qillqatamasti apsutakipana: yaqhipa katunakansti “yatiyawi q’ipnaqirinakarusti” jark’apxiwa jani sutinaka kijanakana arsuñataki, jawsuwinakansa ukhamarakiwa.

•    Kawkinsa arkxatatamsti qhanaru apsujata ukasa wali amuyuñawa: kawkinsa irnaqatamsti qhanaru apsujata ukampisa yatiyirinakamarusa jark’aqarakismawa, yatiyawi apthapitamsa ukhamarakiwa.