Por  Marcela Turati 

Manam kanchu huk yuyayniyuq ruwayqa pikunachus ñak’arichisqa kaqkunata, kawsaqkunata ima tapunapaq tukuy ima ruraraykuna kawsayñinchikwan k’iriykunawan, huchakunamanta, llakikuynamanta utaq sachakuykunamanta. Chay hinaqa sapallanmi apakun sapanka sasachakuyninkunata. 

Kay Yuyaychaykunata rakisaq, ichaqa, paykunaqa ch’iqichinanku mapa de navegación hinam tapukuykuna runa hina, waqay waqaylla , yupaychayniyuq ima kananpaq. Kay yuyaychaykuna kachkan tukuy ima rurayniykunamanta "Imaynatataq nanayta tapanman?", kay yuyaychaykuna yachaqani kay yachakuykunapi hinallataq ñawinchasqakunata terapeutakunata ima qhawarispa,  derechusñinchiskuna  amachaq utaq masinchiskuna yachaykunaman yapaykuspa pikunachus ruraykunku kay talleres nisqakunata chunka iskayniyuq watamanta kawsayñiykunaqa ñuqa kikiy rurani tukuy ima maqanakuykunamanta, k’irichasqakunamanta ima willanaypaq. 

Hark’asqa kay llamk’aymanta aswan chaninchasqa:

Tapusqa runakunapa allin kaynin (mana k’irinchasqa kanankupaq)

Willaykunata amachana.

Llamk’aqmasinchikkunapa hark’asqa kananpaq.

Hark’asqa kananchispaq .

Runaq ñak’ariynin mana chanin ruwaykuna, chaypa ruwanakuna mana kaqllachu, awqanakunamanta llaki tukuykunamanta paykunaqa runakunaq kawsayñinchiskunapi munayñiyuq kanku chayqa willakuykunapaq hina kanku, ichaqa niriyman, manaraq willakuykunata maskhachkaspa, hamut’ay tukuy ima  willakuykuna  munasqaykipi, imaraykun huk llakita huk wasiq sapanchasqa utaq mana riqsichikuymanta hurquyta qhawarinki. Chay iskayrayay allichasqaña kaptinqa, kaypi wakin yuyaychaykunata tarinki:

1.    Willakuykuna apaq kasqaykita riqsichiy.
Chay qhatuypi huk kamachikuyqa willakuykuna apaq hina rikuchikuymi. Sichus mana allinpaqchu qhawarinki chay ruwayta chayqa, ama ruwaychu, ichaqa sut’itan chiqaq willakuykunata manan apaykachawaqchu huk runaman pichus mana tapupayanata munanchu  chayta mana hurqunachu.

2.    pachayki kanan kay tapupayanapaq.
Sichus mana pachanchis kaptinqa qallariymantapacha willarinanchis chay aswan allin tapukuykunallapi, mana kaqninman yaykuspa chay sasachakuykuna nitaq ukhu k’irikunamanta chaykunata mana ratu uyarispa tukuyta atiwaqchu. Manam imakuna pasasqanmantallachu tapunayki aswanqa kikin runakunamantam, imayna kasqankumanta, imayna kawsasqankumanta, imaynam chay llakipi tarikusqankumanta, imayna atipasqankumantapas.

3.    Allin allpata maskhay.
Aswan allinmi, tapupayaykunata ruwanayki allin allpakunapi maypichus sapallayki rimayta atiwa mana pipas turiasunkichu, maypichus mana qaparispa uyarinaykipaq mana ima manchakuypas kananchu. Manan sapa kuti huk allin allpa kanqachu, ichaqa maskhaspa sapa kutin tarinki aswan allin allpata. Wawakunataqa hark’ananchis mana uyarinankupaq imaraykuchus, kuraq runakupas chayman yachasqaña kachkanku ninku, paykuna atinkumanmi mana allin kayta kay kaqninkunawan willan.  

4.    ¿ Huchuy willakuykunata utaq uyarinapaq ruranayki?
Runakunata tapuy sichus atikunman rimayta, sichus allinchu kachkanku. Sichus huk huch’uy qillqana mayt’uta hap’inki chayqa, qillqachkaspaqa tapuspa ima runap ñawinta qhaway imaraykuchus ñawiwan qhawayqa ancha allin, Grabacion kaptinqa, allichakuy mana tatiykuna chay sasachakuykunamanta  kananpaq hinaspa ama qunqaychu huk copia de seguridad ruwayta. Sichus ancha chaninñiyuq willakuy kaptin  chayqa kachkan ñawpaq rimay rikuqmanta utaq kawsaq mana riman hina. Chay rimariyqa kachkan ancha allinmi, willakuyqa kanman uk malliriy judicialpaq mana chaytaq chiqaqkunapaq  huk rurayta chuyanchanapaq yanapanman.

5.    Tapusqa runata wakichiy.
Manaraq tapuyta qallarichkaspaqa yachananchis ima willakuymantataq rimarinqa chayta. Ancha allinmi sut’inchayqa maskhayninchikpi, imakunatachus chaywan maskhachkanchis chayqa. Chaytaqa ruwanku chay runakuna wakichinapaq mana llakisqa kanankupaq,  tapukuykunawan mana k’irisqa hina kanankupaq utaq qilqanchismanta mana huknirayta suyananchispaq, hinaspapas atisqaykita qunanpaq kay kamarikuymanta atinchu manachu qanwan rimayta. 

6.     Chiqaqchayta saqiy.
Tapusqa runaqa manan imatapas ruwanmanchu pay mana munaqtinqa. Manaraq tapuyta qallarichkaspaqa, ancha allinmi paywan rimariy hinaspa niy kanmin chiqaqchayta hap’inki kay tupupayaypi: payqa tapukuykunata kutichiyta atinmanmi, payqa mañakunmanmi samayta, tukuchinmanmi tapuykunata sichus pay mana munanchu hina, utaq mañakuyta atin  ima willakuypas mana sut’inchasqa chaykunata. Chayqa derechoykin.

7.     ¿Imaynatataq tapuna?
Huk millay ruwanata tarikuq runata tapuyqa khuyapayakuymi, chay runaq rantinpi qan kikiykita churakunayki. Tapukuy: sichus huk aylluyki utaq huk qayllaykipi kaq runa kanman chayqa, ¿kay kikin tapukuykunatachu ruwawaq, imayna tapukusqayman hina?
Ancha allin kichasqa tapukuykunata ruway, chaywanqa runa kikinpa rimasqanwan rimananpaqmi.

8.     Ñawiwan tupay hinaspa allinta uyariy.
Ñawikunata qhaway hinaspa hawamanta qapariykunata wañuchiy -kayhina celular rimanakuykunatapas-, chaymanta ukhu qapariykutapas, pichus willakuyninta willawasunchik huk tinkiyta takyachinapaq.
Tawa ruraykunapi huk kutilla yuyayninchikta churananchik: imatataq chay runa nichkawanchik, mayman chayachkan chay tapuykuna imakunan paywan kachkan  hinaspapas tukuy muyuriqninchikpim pasachkan.  (tutayaptin utaq mana riqsisqa runakunawan kaptin).

9.     Tapuykunaqa mana huchachasqa kananchu
Sapa kuti,  k’irisqa runakunaqa huchachakuna llasayninwan llasaqllaña kachkan chaykunatam paykunapa muyuriqninpi hatarichirqaku. Payqa sapallanmi, Pisillam chayta yuyanku hinaspam manchakunku. Paypa chiqapmi huk sistemapa hatarichiypi chaytan kunkanwan huqarinku hinaspa willarikuyta mana allinpaq hap’inankupaq.

Tapuykunaqa mana huchachasqa kananpaqmi kanan kay riqch’asqa tapunamantaqa: "Manachu manchakurqanki tutayaqtin sapallayki k’ikllukunapi puriyta?", tapuy sichus sapa kuti chay barriopi tuta mana k’anchay kanchu manchachikuy kanman, Hucha llasayninqa manam ñak’arichisqa runamanchu urmanan.

10.     ¿Allinchu kanman manchakuy pachata kaqmanta qawariy?
Wakin maskhaykuna mañakun  allin riqsiyta kaqninkunata, chaykunan kanku carga traumática nisqa -haqaypi hina maskhaykuna chay patrón de violaciones sexuales nisqakuna, chaykunan kanman seriales utaq ñak’arichiy policía nisqakuna-. Kay laya tapupayaykunata ruwananku tapusqa runakunaman sichus munan ari nisqanmanhina hinaspa ruwasqaykupas qankunapaq allin qhawarisqa kaqtin chay llamk’ay. Kay tapukuykunataqa ñak’arichiy hinam rikuchiwanchik, chaymi sumaqllata qawarina, samaykunapaq munayta kichaspa.

Sichus maskhayniyki mana chay kaqkunata munanchu chayqa, aswan allinmi kanman chay k’irisqa qusqan wullarikuyta hap’ispa chay qillqaypi rikusunchik.

11.     Huhinata nanayta llamiy.
Simikunaqa manam sapa kutichu antawa nanayta rikuchinapaq.

Tariy hark’akuykunata kusikuykunaman chayanaykipaq tapusqa runakunaman mana chay nanayta kawsarichikpa. Mañakuy huk harawi qillqasqanta ñuqanchikwan rakinampaq, utaq huk takiy, huk siq’i, huk sapa p’unchaw hina qillqay, t'aqacha  huk mañakuymi yanapasunkiman chay nanayta qawanaykipaq mana hukmanta ruk’a k’iriman churaspa. Allin imayna ruray musqusqanmanta willananpaq mañakuymi; achka kuti musquykuna ancha atiyniyuq willakuypi chaykunaqa manan sinchi kusikuykunachu kawsarichinanpaq tapukuykunata ruwanachu.

12.     Imatan ruwananchis chay runa waqaqtin utaq phiñakuqtin?
K’iriykuna ruwasqa, ayllumanta kaqkunata ima tapuykunaqa nanakunmi. Sichus tapusqa runa waqayta qallarinman chayqa, imaymana chiqan yuyay kanman. Wakin kutipiqa mana yuyaywanchu tapukuqku, wakin kutitaq sinchita yuyariyta qallariq utaq pakasqa yuyaychaykunata kacharinchik.

Sichus tapukuq runa waqan mana kapunchu yapaspa willay, willakuyta tukuchispa grabadorata wañuchiy. Allin yuyaywanmi tapusunman ima mañakuytapas, hinaspataq unuta pasachisunman. Manan sapa kutichu allin yuyay kanman huk tisu quy imaraykuchus rikch’akunmanmi hina payta kallpachasqanchis hina payman kuchunanpaq kusikuykunata hinaspa kutimunanpaq tapukuykunaman. Ñisyu uqllakuy kanman; Manan allinchu astawanqa ñak’arichisqa utaq violencia sexual nisqa  ñak’arichisqa runakunawan rimachkanchik chayqa.

Wakin pachakunapiqa, tapusqa runakunaqa rikhurichinku, phiñakusqankuta utaq qallarikuykuna rikhurin. Kay ruraykuna kaqkunaqa manan allinchu kay mana allin allpapi kawsakunku. Sichus prensa contra willakuykuna kan chayqa, aswan allinmi kanman mana nisyuta imatapas ruwanankuchu, mana huchatarinapaq, uyarinankupaq. Sichus chay ruray mana hap’iqayta qallarinchu hinaspa manchachikuyta maskhan, imaynatachus chaymanta lluqsiyta.

13.     ¿Imaynatataq huk tapuyta wisq’ana?
‘¿Imaynatan chay pasasqanta atiparqanki?’, ‘¿Imatan ruwayta atirqan kawsayniyta qallarinanpaq?’, chay tapukuykunan yanapan huk tapupayayta tukuchinapaq, chaypin rimarqan nanay sasachakuykunapi. Chaniyniyuq allpata kichay hark’akuykunata, rimanapaq imakuna atikusqanmanta, runakunapa kallpanmanta, huñusqa maqanakuypa ancha allin kasqanmanta. Aswan chaniyniyuq willakuykunata quwasqanchikmanta, chay tapukuyta wisq’anapaqpas, chay kallpawan imakunachus ruwasqamanta rimaspa, manataq llakikuymanta utaq manchakuymanta sayachiy.

Tukuyninpi, chaninchayku sunquta churayku saqiwasqaykichismanta nanayniykichikman llamiykunaykupaq, qunakuy tinkunakuy willakuykuta. Mana hunt’ananchispaq sullullchaykunata manan ruwananchischu utaq kuskachay maskhaypi takuykunata taripananchik suyakuykunata paqarichiy

14.     Imakunachus kanman chayta t’aqwiriy.
Kawsayñinchik kay violencia generalizada y impunidad nisqa, sapa willakuykuna apaqpaq ruwaynin imapas atikusqanmanta yuyaymanaymi chay qillqasqa tapusqa runakunapaq kanqa, hinaspa paykunawan k'uskiy sichus rimaspa mana allin kawsaypi tarikunku, sichus munanku hinaspa atinku hap’iyta hinallataq imaynata pisiyachiyta. Manaraq lluqsichkaspa chay willakuykunata kay pachanchikpi ñawinchananchik chay qillqaykunata hinaspa chaninchana. (ichapas llamk'achiqniykiwan icha llamk'achiqniykiwan) ima sasachakuykunan chay willakuypi runakunapaq apamunman (nisunman, chay hucha ruwaqpa riqsichikuyninta) chaymanta yuyay huk imayna rurayta pikunachus waqaychaypaq, wakin kuti chay willayta saqispa chaymanta wak pachata utaq imayna chay maskhasqa willakuykunata lluqsichinapaq.

15.     Willakuykunata huknirayta qhawarichiy.
Sapa kutim llakikuypaq imapas pasasqanqa huk llakikuymanta kawsaq runakunapa hinaspa wañuqkunapa ayllunkunapi yuyariyninpi yanapan. Yuyariyqa tikrakunmi hinaspapas tikrakunmanmi manchakuywan, imachus pasasqanmanta hap’iqay mañakuymanta, chay pachakama, qunqayta  munanchis hina, chay ruraymanta qhawachiy, waq willakuykunata uyarispa. Kay tapukuykunapiqa ancha allinta mañakun kaqninkuna, chaykunan yanapan hap’iyta chay willakuykunata , chay allin willakuykunan hurqusqa kanqa, hinallataq tapupayaypi pachanchis  hap’ispa kaqninkunata sut’inchanapaq.

Sichus huk willakuy maskhachaymanta allin kanman chayqa, huk allin hunt’asqa willakuy rurakunman, runakunata maskhay, malliykunata yanapanman willakuykunata hap’inman manataqmi tarisqa churanakuykunata saqipunchu.

Huk k’irisqa runaman utaq kawsaq runata tapuspaqa ancha allinmi kanman paykunaman willay sichus maskhanki waq tapupayanata  allin yachanapaq waq runakunamanta icha manachus chayta. Sichus hucha ruwaqmanta huchachasqa kawsay qillqayta runakunamanta utaq kamachiqkuna tarikuyninta hap’inki chayqa, manan qhipa rimaytachu hap’inanku, manam chay willakuypi atiwaqchu kaqmanta ñak’arichiyta pichus willakuyninta qun chayta, pichus kunan kutipi kutichin ch’ikuchisqata imakunatan ruwanku ñawpaqta hurqunapaq.  

Willakuykuna apaqpaq huknin kamachikuyninmi willakuykunata tupachiy. Llamk’anapaq kamachikuy. Kay rimaykunapi llamk’anapaq kamachikuyqa manam yapamanta ñak’arichinapaqchu.