Por Júlio Lubianco, original para LJR

Traducción: Karín Chacón

Manchakuy awqanakuykunap cobertura nisqan ayqichakum rurakipay siq'iymanta awqanayuq chiqanmanta América Latina nisqapi willay kamayuqkuna llank'aqkunapaq. Urbana nisqa awqanakuy chawpipi sapa kuti astawan kachkan achkha hatun hawa suyukunapi, willay kamayuqkuna allin wakichisqa kananku qunqaymanta imaymana ruraykunapi uchkhaywan hinanankupaq. Ancha yupa allinmin kutirqapun allin rurapayniyuq kay imayna makipi apanan yuyaykuna thanta qillqamanta hina hinallataq rimay hap'iqayninta.

Kayqa ququn imaraykuchus willay kamayuqkuna hukllachasqa kanku huk manchay sasa cobertura nisqaman sapa p'unchaw kawsayninman imaymana ruraykuna manchakuy awqanakuymanta. Kanman awqanakuykuna narcotraficantes rivales nisqa purakuna icha bandas nisqakuna hinallataq fuerzas de seguridad nisqa purakuna, icha kallanmantaq imaymana ruraykuna militar nisqawan awqanakuy grupos guerrilleros nisqakunawan.

Kallpachakuy hinallataq ayninakuy

Willakuykunamanta umalliq TV Globo Brasil en Belo horizonte nisqamanta, Marcelo Moreira, seguridad nisqapi willay kamayuqkunapaq yachakipakunata chaskin iskay waranqa suqtayuq watamanta pacha, maypichus huk yupay yachanakuna haywarikurqan willay kamayuqkunapaq Río de Janeiro hinallataq Sao Paulo nisqa yachaykamaymanta.

Kay kallpachakuykunaqa, Moreira nisqanman hina, paqchirurayachayta iskay phani pachata yupaykun hinallataq iskay p'unchaw ruraykunata ruray yachapay hinallataq yachay yuyay clases nisqakunawan.

Ruray yachapay clases nisqakunapi, willay kamayuqkunaqa simulacros de disparos nisqakunanta llallinku, huk manchay sasachay sapa p'unchaw hina willay kamayuqkunapaq mayqinkunachus awqanakuykunata hinallataq seguridad pública en Río nisqata hark'anku.

Marcelo Moreira, Tv Globo nisqamanta: wakichiy kallpachakuyqa manchakuy awqanakuykuna cobertura nisqapaq chay ukhupi kanan ejecutivos hinallataq editores nisqakuna. (cortesía nisqa).

"Maypichus policías nisqakuna wakichiy kallpachakunku, willay kamayuqkuna kallpachakuyku. Balística nisqamanta hinallataq equipo de protección nisqamanta yachaqanku. Primeros auxilios nisqakunapi kan yuyaychayninku, imayna hark'akunanku, tiyayninkuna. Personalizado nisqa huk wakichiy kallpachakuy mayqinkunachus awqanakunqanku conflicto armado nisqa imaymana rurayninchiskunata", Moreira nin LJR nisqaman.

Willay kamayuq, mayqinchus umallirqan Asociación Brasileña de Periodismo de Investigación (Abraji) nisqata iskay waranqa chunka iskayniyuq watapi hinallataq iskay waranqa chunka kimsayuq watapi atiqllan wakin ancha yupa yuyay quykunata chakatay ninapi kaqkunapaq.

"Mana poste nisqap khipanpi sayanaykichu imaraykuchus t'uqu kachkan. Huk sach'a ancha allinqa, ichaqa allin kurkuyuq kanan mana huk bala nisqa chinpananpaq. Sichus huk auto khipapi pakakunki hinaqa, bloque de motor nisqap khipapi khipakunayki, imaraykuchus sichus kachkanki carrocería nisqap khipanpi hinaqa k'irisqa kanki, chiqancharin".

Severino Silva, huk fotoperiodista cobertura violencia urbana nisqata aparirqan achkha watata rio de Janeiro nisqapi diario local o p'unchawpaq chawpinmanta, yuyanpan ancha yupayninpi willaykamayuqkuna lliw muyuyninta qhawarinankupaq hinallataq hawa pacha k'anchana uyaychaymanta takyanankupaq sichus manchakuy awqanakuykunata hark'anku hina.

"Huk aylluman aykuspa huk tiroteo nisqa hark'anapaq, nillanipuni ñawikunata  hinallataq ninrikunata kicharayasqata takyachina hinallataq mana rimanaykischu. Chaymantapas celular niypaq ringtone nisqamanta wañuchipuni  , vibrar nisqallanpaq saqini. Fotografía nisqapiqa, flash nisqapi mana apaykachanichu", yupaycharin LJR nisqaman.

Manchay sasachaykuna chaninchay

Ancha ñawpaq qallariymanta imaymana ruraykunata ruray yachaqaypi, ichaqa, ancha yupa allinmin huk kallpachay wakichiynin apay, chaymanta ñawpa willay yuyay paqarin. Huk ancha yupa nispaqa manchay sasachaykuna chaninchay mayqinwanchus atikun mapear nisqa imaymana sasachaykuna cobertura nisqapi kaqkuna, manaña yuyaychay kaqtinpas, qallariyninpi, huk awqanakuy.
Tiqsiq hinallataq CEO GJS nisqamanta, huk empresa estadounidense.

Willay kamayuqkunata yachakipan hinallataq yanapan awqa muyuykunapi, Frank Smith, yachaqaqninkunata yachachin, achkhanpi machkhachaq willay kamayuqkuna, huk "Jerarquía de riesgo" nisqa rurayta tapuy kutichiykunata ch'uyanchaspa. Kay sistema nisqapi, huk riqsisqa hinallataq sunqulliy fuente nisqa chaskin huk puntuación nisqata, pisi k'aqmata manchay sasachaymanta, aswan qhipa chinpapi, sichus tapuchikuq kutichiy huk huchachasqamanta sospechoso nisqa hinaqa icha policía corrupto nisqa, puntuación nisqaqa hukyachanman qanchismanta chunkakama.

"Chayqa niyta munan, huk yupayninpi, pisi manchay sasachaq runakunawan rimanayki. Hinallataq ancha manchay sasachay umalliqkunawanqa rimanki, sichus ancha yupayninpi allin kanqa hinalla, machkhachay p'uchukaqtin", nin Smith LJR nisqaman, mayqinchus qillqarillantaq Manual de Seguridad nisqata CPJ nisqamanta willay kamayuqkunapaq, maypichus kachkan capítulos nisqakuna conflictos armados nisqapaq wakichiymanta, ahinallataq suwa huchachaymanta hinallataq corrupción nisqamanta hark'ay
Willay kamayuqkuna hina, secuestrado nisqa hina kasqa wak masinkunawan kuchka waranqa isqun pachak isqun chunka hukniyuq Guerra del Golfo cobertura nisqapi. "Ancha qhawakuyniyuq kasunman karqan hinallataq maypichus kasqanchismanta uchkhayta ripusunman karqan, huk masiwan kuchka, ichaqa qhipakuyku hinallataq chaninninta hunt'apuyku. Chayrayku clase nisqapi huk ima kay yachachiyniykuqa margen de error nisqa quy mayqin ima ruraypipas.

Ichaqa, pantanman mayqinchus hamut'anman protocolod de seguridad nisqa ch'uyanchayqa willay kamayuqkunapaq ñawpa willay reportero asignado nisqallapaq nispa. Qhawakuyqa hamunan pikunachus huk redacción nisqapi hatun umalliqkuna kaqmanta, Moreira unancharin. Willay kamayuq umalliqpaq Globo de Beto Horizonte nisqamanta, hatun pusachay wasi consciente nisqa kanan ancha yupa allin seguridad kasqanmanta usachiqninkunapaq, maychikapi willakuykunap kamachiqnin hinallataq editores nisqakuna yachakipakunaman puririnanku reporteros nisqakuna kuchkawan, imaymana ruraykunapo imaynanmanta puririy yachanankupaq.

"Yachakipaykunapi anchata chiqanchakuyku imayna phani pacha apaykachayta redacción nisqapi k'iqllukunapi imaynanmanta cobertura nisqa ruray wakichiymanta. Huk runa apachiylla wakichiy yachachisqa kasqan rayku. ¿Sichus mana allinchu chay ruray lluqsibman hina mayqintaq kanman reportero nisqap wakichiy phawarikuynin? Sichus huk manchay sasachay chiqanpi tarikun hina, ¿Imaynata khawakun?  lliw inversión nisqa tecnología hinallataq planificación nisqapi.

Pusachay wasip participación nisqanwan yupaychanan. Reportero nisqa sapallanqa chayta manan ruranmanchu", Moreira ch'uyacharin.

México, mama suyu maypichus achkha willaykamayuqkuna wañuchisqa kanku América Latina nisqapi, ONG chunka isqunniyuq artículo nisqa yuyanpan vulnerables nisqa willay kamayuqkunaqa kanku mayqinkunachus política local nisqapi, seguridad, crimen organizado hinallataq narcotrafico nisqapi qillqa yachaykunata hark'anku chaykuna.

Coordinadora de prevención nisqanwan rimanakuspa México suyupi ONG nisqamanta Itzia Miravete, redes nisqa ruray yanapayqa hark'akuy ruraykunata kallpachan hinallataq profesionales nisqap hark'ayninta hinallataq mancha y sasachayta pisiyachinman. Chaymantapas siminchan incidentes nisqap qillqakamachiy takyachiyta, chiqan manchachiykunata icha tiroteos nisqakunata, astawan sut'ichayniyuq manchay sasachay tupuynapaq hinallataq hamuq pachapi tapuna yuyanpaykuna hap'ikunman.

"Maypachachus atikuq manchachiykuna riqsirikun hinaqa, ahina vulnerabilidades nisqa hinallataq yuyay unanchaykuna, siminchayku llank'ayta huk protocolo nisqata mayqinchus atinan medidas nisqa aknachayta vulnerabilidades nisqa hukhinayachiynapaq yuyay unanchaykunapi hinallataq inhibir nisqa yanaychaykunata huk kapuhaypaq chaypiyta hina. P'uchukaypi siminchayku medidas nisqa hap'iqasqakunapaq kachun huk perspectiva preventiva nisqa ichaqa kallachuntaq emergencia nisqapi puririnapaq ahina post agresión nisqa hina chay nisqa manchay sasachay impactos psicoemocionales llank'ay atinapaq", nin Miravete LJR nisqaman.

Huk awqanakuy hina

América Latina nisqapi manchay sasachaykuna sapa kuti involucran nisqa imaymana ruraykunapi hinallataq huk awqanakuy chiqan rikch'akuq wakichiykuna. Kaytan yachaqasunman mayqinmantachus América Latina nisqapi willakuqmanta hinallataq wak hawa suyukunapi awqanakuy chiqanmanta.

Atikunman achkha willakuykuna huñu yupaychay manaraq redacción nisqamanta lluqsimuspa hinallataq equipo de seguridad nisqa apay, cascos hinallataq chalecos de antibalas nisqakunata. Yachana may puriyta, may ñayankuna puriyta hinallataq fuerzas de seguridad chinpamun hina imayna thaniqwan allin puriyta

Icha suwa huchachayninyuqkuna, ichaqa kay wakichiyqa mana chiyllachu.

Coberturas nisqapi yachaykamayuqkuna awqanakuy pachakunapi yuyanpanku ancha yupa kasqan huk profesional nisqa mink'aymanta chay kikin chiqanmanta hinallataq reportero nisqap "paña makita" hina kanan región nisqap lliw ima rurayninkunapi. Kay “Paña makita”Fixer nisqata hina suticharinku, hinallataq imaymanakunata ruran: guía, consultor de seguridad hinallataq asistente nisqa hina ñawpa willay ruraykunapi. 

Lliw nisqapi, makinpi kawsayniykita churachkanki. Hinallataq pay ruranman manchay sasachaykunap huk chaninchayta mayqinkunawanchus haqaypi awqanki chayta, imaraykuchus allinta chay pachata riqsin. Mana huk runayuq haqaypi yuyanchanawanpaq, vulnerabilidad nisqapi tarikuyman. Fixer nisqaqa ancha yupa allinmin, chaleco antibalas nisqamantapas aswanmin", nin LJR reportero nisqaman brasileño yan Boechat, canal de televisión Band nisqamanta, Venezuela, Afganistán, Siria, Irak, Etiopía hinallataq Ucrania suyupi ima awqanakuykuna hark'aq.

Ichaqa, huk allin yachaq Fixer nisqa mink'ayqa kay ruraypi limitaciones financieras nisqaman awqanakun, achkha Freelance willay kamayuqkunapaq huk sut'iyay hinallataq huch'uy chiqankunamanta mayqinkunachus munanku kay puriykunata. Hinallataq mana kanchu iskayay seguridad periodística nisqa yachayniyuqkunapi: freelancers icha reporteros de redacciones nisqakuna pisi recursos nisqayuq manchay sasachaykunaman astawan sut'inchasqa kanku awqaykunamanta hark'aq.

"Sichus pisi qullqiyuq kanki hina, astawan manchay sasachaypi churakunki. Pisi qullqiwan, chaymanta hurquyta munanki ancha atikuqta. Pacha, pachata llank'anki, manan allin auto nisqayuqchu kanki, manan allín Fixer nisqayuqchu kanki. Chaymantataq pantanki mana pantanaykikunata", nin Boechat.

Chaymantapas willay kamayuqkuna kikin llaqtankunapi llank'achkanku hina chay pachata riqsinkuman mana huk Fixer nisqata munaspa, disparidades nisqakuna kachkanraqmi. Reporteros nisqakuna hatuchaq willakuy huñukuykunamanta medidas de seguridad nisqapi kankuman ancha allin yachakipasqa icha kankuman ancha allin equipo nisqayuq independientes nisqa llank'aqkunamantapas icha reporteros nisqakuna huch'uy chawpi chiqankunamanta mayqinkunachus pisi recursos nisqayuq.

Lliw atikuy precauciones nisqakunata hap'iqaspapas hinallataq astawan chikanyay medidas de seguridad nisqata hap'iqaspa manchay sasachaykuna hark'anapaq, willay kamayuqkunaqa allín kayta munanku huk yuyaychay hap'iqanankupaq maypachapi frustrante nisqa riqch'akun, ichaqa maychikapi allin yuyay hina churakun kawsay unanchachinapaq: tukuchay yuyayqa chay llakiy mana allinchu chay munasqa willay hark'ay.

"Chayqa ima hayk'a mana manchakuspa ruray, mana waqatichu. Irak suyupi icha wak chiqanpi rurayman karqan, sasayman hinallataq hamut'ayman, kayqa sinchi manchay sasachay". Chay yuyay hap'iyqa ancha yupa allinmin", kallpachan Smyth.
Severino Silva ahinata yuypaykullantaq "Mana ima siq'ipas kawsayniyki hina kanmanchu (...) Sichus chaypi sunquyki hinallataq mana allinchu tarikunki hinaqa, mana riychu.