Traducción al quechua: Karín Chacón

Versión en castellano

Chunka iskayniyuq p'uchukay killakuna sut'incharinku willay riqsichiy qispiynin manchachispa tarikusqanta. Kay wata pandemia nisqa kaqtin manchaykunaqa uchkhaycharinku: mana k'apak kamachikunata qhawarinchik hawchakay medidas nisqa kamachikuykunata haykuchinku llullakuynan mana allin willakuy uyanchanankupaq, sapa kuti aswan k'achata yachan ñankunata chanichinku internet nisqapi yachaykuna hark'anapaq hinallataq qatiykachkallanku chanin rimay periodismo nisqata restricciones nisqata mat'ipayaspa.

Willay kamayuqkuna violencia nisqa qatiywan nak'ariskallanku hinallataq mana chanin hap'ichikuykunawan, chaymantapas pakasqa qhawaq tukukuy kaqtin, mayqinchus sut'i imaymana ruray pacha awqanakuypi hinallataq maypacha akllanakuypi. Huch'uy chiqanyaypi, mana pipas hunt'achakunchu kay kapuhaykunamanta maypichus sunqu churayniyuq kallpayuqkuna hinallataq ryramuqkuna mana gubernamentales nisqa impunidad nisqawan hinanku.

Mana unanchayniyuq demandas nisqa imaymana ruraykuna

Rakiri, reporteros nisqakuna awqanakunku huk achkha yapasqa willayman demandas nisqap mana allin unanchayniyuqman. Kay juicios icha demandas nisqa imaymana ruraykuna participación nisqa uyariqkuna awqanapaq (SLAPPs siglas inglés) nisqapi willay kamayuqkuna manchachinapaq siq'isqa hinallataq waqkunata chanin rimay yuyaychaykuna rimariqta corporaciones nisqakuna icha atiyniyuq runakuna puririyninmanta. Huch'uy chiqanyaypi, tarikunku mana mérito nisqa kutin mañariyniyuq, frívolos nisqa hinallataq yapasqa willayniyuq maypichus mana machkhankuchu huk kamachikusqa simi allin tukuyta aswanpas mayqin willay kamayuq mat'ipayayta icha derechos humanos nisqa amachaqta.

Estado nisqap yanakuyninkuna chiqanpi willakuy hatk'aypaq wak manchakuyta ruranku rimay qispichinapaq hinallataq periodismo nisqa qispichinapaq. Ch'acha pachata quspa hinallataq represivo nisqa maypichus wakin suyukunapi tradicionales nisqa chawpikuna rurakunku, qillqakamay qispiypay web nisqaqa plataforma nisqa kamachiy. Ichaqa wakin gobiernos nisqakuna chiqanpi qillqakamaykunata kapuhachkallanku. Achka suyukunapi internet nisqaqa hark'ayniyuq, mit'a wisq'anq chawpikunamanta icha filtrando páginas web nisqakunata.

Periodismo nisqa qispiyqa hatun atipanakuykunata awqan, apaykachay kamachikunamanta puriq kutiyniyuq kamachikuykunata ruraq rimayninkuna reprimir nisqapaq willay kamayuq hina kawsay llank'ayta atipakuspa mana atikuy kama. Kay atipanakuykunaman awqanakunapaq, allin ruray kanman yachay imaynatachus kamachikuykuna hark'an chayta.

Kay riqsichiyqa hawq'anchan llapan yuyachayta hawa suyumanta kikinchay kamachikuykunamanta hinallataq ancha riqsiqa manchaykunawan mayqintachus willay kamayuqkuna uyanchanku. Yuyay quykunata haywanku hark'anapaq, thanichinanpaq hinallataq amacgakunaykipaq kamachikuy manchakuykuna awqanapaq mayqintachus llank'aynin rayku awqanakunman.

Tunpakuy

Tunpakuyqa huk tukukuy llapan kamachikuy mayqinchus unamchakun ch'iqiriy hina huk mana chiqaq chiqan niymanta mana chanin llakiyta ukhirichin hinallataq huk runata jurídica icha natural nisqara reputación nisqanta llakiyman churan. Derecho Internacional de los Derechos Humanis nisqanman hina, tunpakuyqa hamut'akunman huk hark'ay hina huk runap "mana chiqaq kamachikuy kapuhaykuna" "Allinyupay kaynin hinallataq reputación nisqa" awqanapaq.

Kamachikuykuna tunpakuy awqanapaq sapanka suyupi hukhina. Chayrayku, huk thaskiyqa tunpakuy demanda nisqamanta amachakunaykipaq suyuyki yuqanchayta mayt'un hinallataq pacha kamachikuy yuyay quy machkhayta.

Yuyay quykuna tunpakuymanta manchakuy huch'iyachiy hark'aypaq

Willay kamayuqkuna manan atikunmanchu hunt'asqanpi manchakuy kamachikuy pisiyachiyta, qatiy suti suyu wakin yuyay quy ruraykunata apaykun mayqinkunachus allin lluqsinan tunpakuymanta huchachasqa tarikuwaq hina atikuykuna huch'iyachinapaq.

• Qatiy allin periodistas nisqa unanchaykunata. Minucioso nisqa kanayki, chanin hinallataq sut'i uyanchasqaykipi, fuentes hinallataq citas nisqatkikunata allin qhawaywan churanayki, sapa kuti atinki hina (ari nisqanwan) rimaykunata grabación nisqata rurawaq hinallataq chiqan nisqatkikunata qillqay maypichus mana mayt'uy kachunchu mana ima munasqatki niy icha sut'ichaywan mana yanapay atisqayki. Chaymantapas, mana akllaychu, pisiyachiychu nitaq paráfrasis nisqakunata ruraychu huk tapuykutichiypaq rimayninkunawan sichus chaymanta wichq'aq chupa ukhipi qillqanki hina. Astawan ñawinchariy imaynatataq telefónicas nisqa wahakuykunata hinallataq periodísticos nisqa qallaykuykunata astawan siminchanapaq.
• Consciente nisqa kanayki nisqaykimanta hinallataq niy khaqnachasqa atisqallaykita. Chiqan nisqaykikunap hunt'asqallanta qhawarinayki hinallataq evita ambigüedad nisqata.
• Machkhachasqaykip huk qillqakamachiyta hinallataq wak llanchina qillqakunata apay. Sichus ruranki huk makipuraymanta icha runamanta huk chaqwan chiqan niyta hinaqa, atinayki sut'inchayta choqaq nisqaykita hinallataq takyanan ruraykunapi, ahinaqa tukuy pachapi atinki hina sut'ichaykunata huñullay.
• Sichus qillqa kamachikuykuna mayt'un huk ima runata audio icha video nisqa grabación nisqa rurayta, ancha yupa allinmi ari nisqan rimayninta qillqasqapi urkhuy.
• Tukuy pachapi chaniykikunata chiqapchay hinallataq sunqulliy fuentes nisqakunata chanichiy. Sichus ima chiqaq hina mana hap'iychu automática nisqa unanchaypi sichus wak chiqanpi qillqasqa kaqtillan.
• Yuyariy tunpakuy declaración nisqa wakmanta uyaychasqaykimanta huchachasunkisman. Chayrayku, qhawakuywan puriy sichus waqkunap alegaciones nisqanta kutin ruranqanku hina. Chaymantapas sichus huk tunpakuy tuit nisqata retuiteas hinaqa, demanda nisqa manchayman churakunki.
• Sichus imamanta qunki yuyaychayniykita hinaqa, imataq huk subjetiva nisqa chiqan niyta allin ch'uyata saqinayki hinallataq allin munaqwan rurasqata.
• Sichus yachanki qillqayniyki tunpayniyuq hinaqa, yuyanchakuy kan derecho nisqa willanaykipaq. Kan wakin imayaykuna maypichus derecho nisqa willanaykipaq. Kan wakin imayaykuna maypichus derecho nisqayki willanaykipaq, sichus ahinaña kaptin icha mana tunpakuykuna kaqtinpas. Ichaqa, consciente nisqa tunpay kamachikuykuna hinallataq tunpaykuna huk suyumanta wak suyu huktaqyachanku.
• Demandas nisqakuna tunpakuymanta achkha pachata tukunku hinallataq ancha chaniyuq kanku. Chaymantapas sichus chay kasqanta tukuchaypi atipankiña hinapas costo nisqaqa amachakusqaykimanta ancha hatunmin kanman. Qhawakipay seguro nisqa hunt'asqaykita hinallataq huk indemnización icha responsabilidad profesional nisqamanta unanchay hamuq pachapi hark'akunaykipaq, astawan sichus freelancer nisqa hina llank'anki hina.

Fuentes nisqaykikunap amachaynin

Periodismo nisqap machkhachaykunap achkha rikch'aykuna mana fuentes confidenciales nisqawan hinallataq willaqkunawan mana atikunmanchu. Kay fuentes nisqakuna mana riqsisqa sutita munankuman represalias físicas económicas hinallataq profesionales nisqamanta hark'akunankupaq willakuykuna rakirisqanku rayku uyariq munaqkuna allinnin rayku.

Tiqsimuyupi willay kamayuqkuna takyachinku sunquyuqkamay kamachiyta fuentes confidenciales nisqankunap kikin kaynin rikuchiyta. Hinaspapas kallantaqmi huk kallpa mawk'a yachasqa kamachikuy hawa suyumanta fuentes nisqap hark'anapaq, kawsay ima rurayta chaninchaspa fuentes confidenciales nisqa pukllaqkuna "qhawaq" periodismo nisqa hinallataq "khipu yupaychay" hina ninanpaq. Kamachiy huk willaqpaq kikin kaynin sut'ichanapaq kanman huk aknachay thuniy rimay qispiypi hinallataq willay qhaway chawpikunapi, chaymantapas willay qispiy flujo nisqa manchaypi churasqamanta.

Fuentes confidenciales nisqakunata manchay llakiypi churayta imaynatataq huch'iyqchikunman hark'aynin

Seguridad digital nisqaqa tiksichaniq willay kamayuqkuna sapanpi ruraqkunapaq. Rimanayukuspa qallaykuykunawas perugua nisqap periodismo nisqapaq: Digital nisqa mit'api alertadores nisqakunawan llank'aypi, kay qatiy qallaykuykuna allin lluqsiyniyuq fuentes nisqap hark'anapaq:

• Mañasunchis hina mana riqsisqa kayninta amachan.
• Allin chay hinakunata qunayki fuentes nisqakuna qamwan huk "ñawpaq ñiqiy willakuy" ruranpaq.
• Yanapay atiq willaqkunata publicidad nisqawan imaynamanta mana riqsisqa canales hinallataq cifrados nisqamanta wahamunasunkispaq. Sapankaman manchakuy huñuyta ch'uyachay. •    Chaninchay willaqman huchachay chaniynin, fuente icha denunciante nisqaykiman ch'uyachay kallpachay manchakuykunata sichus digitalmente nisqa rikuchisqa kanman hina.
• Responsable nisqa kanayki digital nisqa amachayniykimanta hinallataq cifrado nisqap apaykachayniykimanta hinallataq cifrado nisqap apaykachayniykimanta.
• Kikinchay qampaq mayqinkunataq astawan manchaykuna hinallataq fuente nisqaykipaq hinallataq ima específicos nisqa thaskiykunata puriyman churanayki pay pura hark'anaykipaq.
• Llanchina qillqakunata uyaychay hinallataq kaq kikin pacha chanikunatapas llapanninpi allin atikuq kaqtin. Willaykunapi huñu chanikunap allin yupaychayninta riqsinayki.
• Allinta ch'usahachiy fuentes nisqaykimanta chanikuna qusqaykikunata ahinata mañasunchis hina confidencialidad nisqan hark'anapaq sunquyuqkamay kamachikukuna, kamachikuykuna hinallataq runa yanapaq nisqanman hina.
• Allinta buzones digitales nisqaykikuna fuentes confidenciales nisqakunapaq hinallataq willaqkunaman allin hanan kayta qunan. Materuales nisqa hatun manchay kaqtinqa, anonimato nisqa.
• Hamut'an marcos nisqa kamachikuykunata hinallataq nacionales, regionales, internacionales nisqa kamasqakunata fuentes confidenciales nisqa hinallataq willaqkunata hark'aq.

Digital Media Law Project nisqa yuyayta qullantaq:

• Qhawakunayki sichus confidencialidad nisqata simi ninki hinaqa: Fuentes nisqaykikunaman mana riqsisqa sutita simi ninki hinaqa qanta hinallataq paykunapaq allin ruray kanman, ichaqa quyta atiwaq sichus allinta qhawatisqa hamut'anki allin rurayninkunata hinallataq mana allin rurayninkunata.
• Machkhachay sichus atinki "secreto profesional" nisqata kutin mañariyta fuentes nisqaykikuna hinallataq mana uyaychasqa willaykuna hark'anapaq: wakin suyukuna amachayta haywanku "willay kamayuqkunapaq" citaciones nisqa chaskiqkunapaq hinallataq demandas nisqa kamachikuykuna kay willakuyta mañakuspa.
• Unanchay maypi llank'ayniyki uyaychayta: maypichus uyaychanki chayqa fuentes nisqaykikunaq hark'ay atiyninta wat'aykachinman hinallataq willakuy huñusqata.