Por James Fahn

Traducción: Karin Chacón

Huk qhawariypi, willay kamayuq machkhachaqkunapaq pacha wayra huktachayqa rikch'akunman pisi allinniy qillqayachay. Calentamiento global nisqamanta hamut'ayninchisqa hatun yachaymanta hinallataq ancha saphisapa yuyanchay, chay nisqa uchkhayninpi técnicos nisqa allin yachaqkunata munanchik ninawanchispaq, nisunman hina, imaynatataq kay, unu lluqllaykunata sinchiyachin, ch’akiykunata, wayrakunata, muyu ruphaykunata, epidemias nisqakunata hinallataq salud nisqap sasachaykunata, erosión costera nisqa, imaymana pisiyaqkuna hinallataq wak imakuna.

Ichaqa, calentamiento global nisqaqa chiqancharikuchkan iskay chunka hukniyuq pachak wata ancha kuraq willaykamayuq hina. Kaqllataq ancha kuraq ambientales nisqa sasachaykunawan, pacha wayra hukyachayqa astawan chinpan wak runakunaman, chaymantapas pisi atikunman kayman yachakuy. Llapanninpi mana imayuq kanku hinallataq marginados nisqa huñukuna hina warmikuna, wayna sipaskuna hinallataq ayllu llaqtakuna. Hinaspapas lliw ñuqanchik, huk chiqan ch'ikukama, kamayuq kanchis gases de efecto invernadero nisqa kasqanmanta sut'ita yachakun kan wakin consumidores nisqa qullqiyuqkuna, combustibles fósiles nisqa huñukuna, industrias manufactureras hinallataq llasa transporte nisqakuna, k'aspikuna empresa nisqap - mayqinkunachus qunku yuyancharisqa achkhanpi chaymantapas contaminados nisqa llank'aykunamanta paykunapaq allin ruray.
Ambientales nisqa qillqa yachaykunamanta, mana qullqillatachu qatipana, contaminación nisqata qatipanallanchistaq - maymantachus hamun pitataq allinta ruran hinallataq chaymanta pitaq ñak'arin.

Kayqa yuyanchan pacha wayra huktaqyachiyqa mana ch'ulla ambiental nisqa sasachayllachu, ancha pachanpiqa huk económico nisqa hinallataq Justicia Social nisqa sasachay, huk qhapaq pachapi tukurispa maypichus machkhachaq willay kamayuq t'ikarinman. Ambientales nisqa qillqa yachaymanta rimachkaspa, mana qullqillatachu qatipana, contaminación nisqata qatipanallanchiktaq - maymantachus hamun, pitataq allinta ruran hinallataq chaymanta pitaq ñak'arin.
Wak chiqanmanta, ñawpaq décadas nisqapi pacha wayra huktaqyachiymanta ambiental nisqa, mana ancha llakikuychu karqan, huk fenómeno global nisqapi chiqanchasqa kutipun kunan pachapi ayllunchispaq sapanka rikch'aqninpi virtual nisqapi chayan - economía nisqanchik, seguridad, salud, sustento, mikhuykunap suministro nisqap hinallataq política nisqanchik, mayqinchus ruran huk astawan atikuy qillqa yachayta machkhachanapaq.

Ahina kaqtinqa kaypi kan chunka ñan allin atikuy machkhachaykuna (May wakinkuna, riqsirinanchik, paykuna pura rikch'akunku icha huk hina subtemas nisqapi rakikunman) willay kamayuqkuna machkhacharinmin editor the new york nin "pachanchispaq ñawpa willayninmin kanqa". Chay nisqan qhipanpi imataq kachkan. Chaymantapas sichus wak ima kay qillqakamaykuna wakin chiqankunapi hark'arisqa, kan achkha hawa suyukuna hinallataq regiones nisqakuna hinantinpi tiqsimuyupi maypichus mana allinchu cobertura nisqa kasqa.

Industria de combustibles fósiles nisqa

Ancha kamayuq hina emisiones de gases de invernadero nisqamanta, industrias de carbón nisqakuna, aceite hinallataq gas nisqa sut'i paqtay willay machkhachaykunapaq. Corporaciones de alto perfil nisqamanta rurarikun wakin allin machkhachaykuna. Mast'arisqa machkhay Exxon nisqamanta hina, chayrayku Inside Climate News nisqa tukuchaypaq suticharisqa premio Pulitzer nisqapaq. Ichaqa, kan wakin huñuna, chay ukhupi tiqsimuyumanta wakin astawan hatunkunata huñucharispa, mayqinkunachus manaraq machkhacharisqachu kanku. Wak chiqanpi, wakin petroleras estatales nisqakuna Saudi Aramco nisqa hina, Sinopec, China National Petroleum hinallataq Kuwait Petroleum, hinallataq wak hatuchay firmas nisqakuna Lukoil nisqa hina, total hinallataq Eni nisqa, mayqinkunachus atinan Empresas privadas nisqa kayta icha bolsa nisqapi cotización nisqata atinan, ichaqa achkha ruraykunapi Estado nisqapi huñukuykuna hina rurarikun.

Ancha allinmin kanman yachay sichus kay huñukuna, asociaciones comerciales nisqamanta chiqanchaqkuna kamachikuykuna taripanankupaq mat'ipayachkanku, hinallataq subsidios icha regulaciones favorables nisqakunata, financiados a políticos nispa mayqinkunachus industria nisqanta yanapan, mana chiqaq willakuykunata ch'iqirichispa, kamachikuykuna hark'arispa mayqinkunachus pachawayra kuqtaqyachiyta awqanku, calentamiento global mana kanchu niq huñukunata yanapasqa, kikinkunap científicos nisqapi tarisqanta mana riqsisqa tukurispa.

Kay huñukuna machkhachasqa kallanmantaq sichus yapachkanku hipotética, "burbuja de carbono" nisqa sut'ichanapaq, huk sobrevaloración potencial nisqa chaninninmanta maypichus colapso nisqa kanman chaymantataq huk musuq crisis financiera nisqa kanman. Uchkhayninpi, kay huñukuna chanincharisqa kanku achkha chiqanninpi reservas de combustible fósiles declaradas base nisqayuq, ichaqa yachayniyuq kamayuqkuna niwanchis kay reservas nisqakuna hallp'aukhupi kanan sichus huk pacha wayrata catastróficos nisqanta mana munanchis hina, mayqinchus kay reservas nisqakunata tukuchinman "Activos bloqueados nisqapi." Hinallataq kachkallantaq manchay sasachaykuna wakin kay firmas nisqakunamanta, tukuchaypi, calentamiento global nisqamanta kamayuq huchacharisqa kankuman productos efectos nisqamanta imaynachus karqan Master Settlement Agreement nisqawan hina, maypichus hatuchay compañías de tabaco estadounidenses nisqa sanciones exorbitantes nisqata qullqi yupaychanku.
Astawan kay qillqa yachaymanta, tapurinkisman recursos de GIJN nisqa yuyanchaqta cobertura industrias de extracción nisqamanta.
Llapanpi, compañías de carbón nisqakuna apamunku astawan atención nisqata willay chiqankunamanta - hamut'arisqa, yachanchik hina carbón nisqaqa combustibles fósiles nisqamanta ancha contaminante nisqa - oleoductos nisqakuna hinallataq operaciones de facturación nisqakuna ancha ima kay escrutinio nisqa ambientales manchay sasachaykunanman hina explosiones nisqakuna hina, fugas, hinallataq unuk contaminación suministro nisqakunap.

Compañías de gas natural nisqakuna, wak chiqanmanta, llapanninpi atención nisqata pista wahan, imaraykuchus gas nisqa ruphachiy combustible nisqa hina unanchasqa.

Mayqinchus churiyan waqkunamantapas pisita gases de invernadero nisqata, mayqinchus apan industria saminchanapaq kay "combustible transitorio" kanman nispa maypachanpi kuyunchik fuentes de energía renovables nisqa chiqanman. Achkharaqmi kachkan machkhachanapaq industria de gas natural nisqamanta: metano nisqa, desecho de gas invernadero nisqa gas natural nisqamanta, mana atmósfera nisqapichu kachkan achkha pachanpi dióxido de carbono nisqa hina, chayqa huk agente nisqa q'uñirichiymanta tawa kuti kuraqraq. Chaymantapas, tarikuqtinñapas compañías de gas natural nisqakuna churayasqanku fugas de metano atmósfera nisqaman achkhata unanchasqamantapas, achkha chaykunamanta regulaciones enfocadas nisqata awqanku chay fugas nisqakuna hark'anapaq - huk factor  nisqa relevante nisqa kanman mayqin hawa suyupipas maymantachus willakamuchkan chay chiqanmanta.

Wak industrias contaminantes Nisqakuna

Maypachanpi combustibles fósiles nisqa ruphachiy astawan responsabilidad nisqa kanan pacha wayra huktaqyachiymanta, kan achkha wakin industrias nisqakuna mayqinkunachus oportunidades nisqakunata qun ukhu pachanpi machkhachanankupaq. Willay kamayuqkuna allin qallariyniyuq ancha allin willakuykunata tarinkuman cadenas de suministro nisqata machkhacharisqachu mayqin industria nisqamantapas ima procesos nisqakunataq mayor liberación de gases de invernadero nisqa tarinapaq, ichaqa kan wak industrias nisqakuna ch'ullanpi relevantes nisqa.

 

Chakra llank'ay, uywa kamay hinallataq explotación forestal nisqa

Chakra llank'ayqa, sach'akuna tala nisqa hinallataq ayllu hallp'akuna llank'ay churayanku huk cuarto hinallataq huk quinto lliw emisiones globales nisqamantapas mayqinkunachus pacha wayrata huktaqyachiqta ukhirichinku, chay nisqamantapas atención nisqata pisita chaskinku. Chakra llank'ay industrial nisqa depende nisqa huk achkha chiqanmanta industria de combustibles fósiles nisqamantapas.

Sut'incharikun producción fertilizante sintético nisqa, nisunman hina, churiyan huk ancha yupa emisión nisqata gases de invernadero nisqamanta achkhanpi gas natural nisqa ruphachisqamanta hinaspa astawan gases nisqakunaraq qispichin ruphay hap'iqta, pampamanta bacterias nisqa churiyasqamanta. Kan técnicas nisqa chakra kamaykuna mana medio ambiente nisqa daño ruraq hinallataq willay kamayuqkuna machkhacharinanku imaraykuchus mana ancha apaykachasqachu kanku, maychikapi factible nisqa chakra llank'aymantapas hinallataq mikhuna qhaway chayachisqa kanman calentamiento global nisqamanta.

Kan técnicas nisqa chakra kamayuqkuna mana medio ambiente nisqa daño ruraq, willay kamayuqkuna machkhacharinanku imaraykuchus mana ancha yupa apaykachasqachu kanku.

Ganado nisqa wawa chayaq clima global nisqapi achkha kutinpi chansakuy hina, imaraykuchus asichikuq hina hamut'anki wakakunap flatulencias nisqakunap crisis global nisqata yanapankuman. Ichaqa industria láctea nisqa hinallataq waka aycha pusaq ch'iku phichqayuq por ciento nisqata emisiones origen humano nisqamanta (Rurarisqa, wawap eructos nisqakunap astawan sasachay flatulencias nisqamantapas, NASA nisqap rimayninwan).

Chaymantapas, achkha bosques tropicales nisqakunap mayqinkunachus kanman ancha yupa apaykachasqa "Sumideros de carbono nisqa hina" - may chiqankuna maypichus carbono nisqa waqaychakun maypachapi atmósfera nisqaman qispichisqa kanan - hinallataq hábitats críticos biodiversidad nisqapaq muyuchisqa kachkanku huk pacha chiqan ruranapaq ganadera nisqa ruraykunapaq, granjas de soya nisqakuna (Ch'ullanpi Amazonas nisqa) hinallataq tarpuykuna aceite de palma nisqa (ancha yupayninpi sureste asiático nisqa).

Willay kamayuqkunata ruranku huk ancha uchkhayninpi tapukuykunata llank'ayninmanta hinallataq pacha wayra huktaqyachiymanta: ¿Imatataq runakuna rurankuman chay sasachay mana kananpaq? reporteros nisqakuna yanapanman chay tapukuy machkhachayta maymantataq hamun mikhunanchik imaynatataq rurakun hinallataq puriykachan, hinallataq kay imaynatataq emisiones de gases invernadero nisqata yanapan.

 

Transporte nisqap.

Wak causa nisqa pacha wayra huktaqyachisqama maypichus runakuna, consumidores nisqa hina, huk hinata rurankuman hamut’arinkuman ima chiqan transporte nisqatataq apaykachankuman. Allin qillqarisqa transporte aéreo nisqa hinallataq ch'ullanpi automóviles nisqa apaykachay kanku astawan pacha wayra huktaqyachiq yanapaq. Ichaqa kan aspectos nisqakuna mayqinkunachus pisi atención nisqata chaskinku: Llapanpi chayaq aviación nisqa hinallataq transporte de carga nisqa pacha wayra huktaqyachiypi hinallataq kallpachakuykuna rurasqa kay industrias nisqakunap chaninchanapaq, nisunman hina, icha política de vivienda nisqa conjunción nisqapi siq'irisqa política climática nisqawan, imaynanmanta kay chayachinman transporte nisqaman.

 

Cemento hinallataq llasaq industria nisqa

Ari, willay kamayuqkuna atinman machkhachayta achkha industrias nisqakunata impacto cambio climático nisqapi tarinapaq. Pisicha yachanku, nisunman hina, industria cementera nisqaqa churiyan pusaq por ciento gases invernadero origen humano nisqamanta. Sichus kanman huk suyu hina, kimsa yupay kuraq emisor nisqa tiqsimuyuntinpi. ¿Imataq kan wakin industrias nisqakunamanta, hierro nisqa hina, químicos, aire acondicionado icha refrigerantes nisqakuna?

 

Allin sapikuna hinallataq empresas de infraestructura nisqakuna

Industria inmobiliaria nisqapaq huk allin sutichay kanan, mana concreto nisqamanta apaykachasqallamantachu, icha wasikunap políticas nisqakuna transporte nisqapi kan huk chaninchasqa chayay (hinallataq, chaymantapas emisiones nisqapi) ichaqa allin sapikuna hinallataq wak industrias de infraestructura nisqakuna kan ancha hatun influencia nisqa políticas nisqapi chiqanchasqa clima nisqawan, chaymantapas imaynanpi gobierno nisqap willaynin pacha wayra huktaqyachin retos nisqamanta.
Willay kamayuqkuna qallariyniyuq planeadores regionales nisqakunawan rimananku llakikuy dilema nisqaman awqanakunku: ¿Imaynatataq yuyaychakunayki nivel del mar nisqap yapasqan icha climáticos nisqa sasachaykuna churiyanqui reglas de zonificación nisqanta hinaqa unanchaypi churana?

Raphi pukllaskan empresas nisqap allin sapi munasqanta pacha wayra huktaqyachiymanta mana yachaqchu churakunku pisi atención nisqata chaskinku industria de combustibles fósiles nisqa chiqan chasqamantapas, ichaqa kan pisi iskayaykuna estados Carolina del Norte nisqapi, Florida (Estados Unidos suyupi) hinallataq wak chiqan tiqsimuyukunapi, inmobiliarios nisqa munaykuna políticas destructivas nisqakunata yanapanku, mayqinkunachus Adrede Modelos científicos pacha wayra huktaqyachiypaqta mana yachaqchu tukunku políticas costeras nisqanta chiqancharispa.

Willay kamayuqkuna áreas costeras nisqakunapi allin atención nisqata churarinanku hinallataq tendencia nisqawan unu lluqllaqman sichus urbanizadores nisqakuna - mana allin sapi empresas nisqakunallachu, ñan constructoras nisqakunapas, puentes, malecones, ima. Tentados nisqa kankuman edificar nisqapaq hinallataq qullqichay maypachapi unu lluqllaykuqta yachachkaspa. Huk phusullu hina rurakuchkanman, compañías de combustibles fósiles chaninchasqapi, proyectos inmobiliarios costeros hayk'a kasqan pisiyanman sichus kaqniyuqkuna yuyaychakunki hina mana atikuq hark'ay kasqanta icha wasinkunata allinta hark'arispa. Ukhuman hamut'arispa, qallariyniyuq willay kamayuqkuna planeadores regionales nisqakunawan rimaykunanku llakikuy dilema nisqaman awqananku: ¿Imaynatataq yuyaychakunayki nivel del mar nisqap yapasqan icha climáticas nisqa sasachaykuna churiyanqui reglas de zonificacion nisqanta hinaqa unanchaypi churana?

 

Normativas gubernamentales hinallataq subsidios nisqakuna

Kayqa sector público nisqa chiqanman apawanchis, mayqinchus huk allin kay raphita pukllan medida nisqata chiqancharispa lliw ñuwanchik, compañías privadas nisqata yuparispa reto del cambio climático nisqata awqanchik. Lliw achkhanpi machkhachaq willaykamayuqkuna atención nisqata churarinanku intereses particulares, compañías de combustible fósiles nisqakunapta hina, políticas gubernamentales nisqakunapi yuyanchay. Ichaqa, mana sut'ichu kankuman lliw complejos efectos nisqamanta política mat'ipayasqanpas kan pacha wayra huktaqyachiypi. Nisunman hina, puririyninpaq hark'aykunata allinpaq hap'iqarisqa energías renovables nisqapta, icha normativas de seguridad nisqata mast'arayaspa hinallataq wak chiqanmanta contaminación nisqakuna, combustibles fósiles nisqata pisi qullqipaq ruranapaq.

Huk área llapanninpi mana atención nisqata chaskinkuchu gobiernos nisqakuna hina qunku subsidios nisqata industrias nisqakunaman, ch'ullanpi combustibles fósiles nisqakuna, mayqinkunachus churiyanku contaminación gases de invernadero nisqata. Huk yachakipa nin kay subsidios globales nisqakuna watapi $ 5 billones nisqata taripan, hinallataq chayqa mana chiqanchanchu wak industrias contaminantes nisqap yanapaqkunata, ganadera nisqata hina. Achkhanpi kay subsidios nisqakunap mana allinchu wak chiqanmanta, chaymantapas. Nisunman hina, Gobiernos nisqakuna uchkhayninpi flotas pesqueras nisqankunata yanapan gasolina barata nisqata quspa, mayqinchus mana allinchu llaqta challwakunapaq. Ahinaqa, tapurikuy: ¿Gobierno nisqayki cambio climático nisqata atichkanchu hark'ayta icha astawanchu sasacharqapuchkan?

 

Extranjera nisqa yanapay, inversiones hinallataq créditos de exportación nisqakuna

Willay kamayuqkuna sut'illapi kachkananku mana suyunchispi imaymana kaqkunallamantachu aswanpas hawa suyupi gobiernos nisqakuna ruraqmanta. Estados Unidos suyupi, nisunman hina, centrales de carbón nisqakuna wichq'asqa kachkaqtinpas, exportación del carbón nisqaqa kay p'uchukay watakunapi uchkhayninpi wiñarkun. Kikillantaq, China suyu pisiyachiyta munan suyupi carbón nisqa apaykachayninta, ichaqa Chino kunap munasqankunaqa kachkan chiqancharisqa iskay pachak proyectos de carbón nisqap tiqsimuyuntinpi. La OECD nisqa kamachikuykunata churarin qhapaq suyukuna hark'anapaq mayqinkunachus quyta munanqanku créditos de exportación construcción de centrales de carbón nisqapaq, ichaqa kan kuchkachaykuna kay kamachikuykuna evadido nisqa kachkanku. Chaymantapas, compromisos bancos multilaterales nisqamanta puririnanpaq qatichkanallan acuerdo de paris nisqata hinallataq qhilli puriyta mana yanapananchu qhawarisqa kanan.

 

Contaminación ilegal hinallataq mana chiqaq reportes nisqakuna

Manchikapiña sichus gobiernos nisqakuna allin kamachikuykunata chiqancharin, sasachaykunata tarinkuman regulaciones nisqakuna hunt'achinapaq hinallataq aplicación efectiva nisqanta qhawana.

Achkhanpi gases de invernadero nisqa mana rikukuq hinallataq inodoros nisqa, chayrayku contaminantes nisqakuna emisiones nisqankuta pakanku icha provee nisqa mana chiqaq reportes nisqakunata. P'uchukay watakunapi, nisunman hina, yachaqanchis wakin compañías automovilísticas nisqakuna allin qhawarisqa tiqsimuyupi, sichus mana mat'ipayankuchu parámetros de eficiencia nisqa taripanankupaq pisi exigente nisqa combustible nisqamanta, coches nisqakunapi software nisqata churasqanku monitores nisqakunata q'utunankupaq hayk'a contaminación nisqa churasqankumanta.

Tapukuyqa "cuenta nisqata pitaq apan" gases invernadero relevantes nisqakunamanta mayqin suyupipas emisiones nisqakunap pisiyachisqamanta.

Chaqray, reportes alarmantes nisqakuna kasqa trampas emisión de sustancias nisqamanta mayqinkunachus capa de ozono nisqata thuninku, sospechas prácticas chinas nispa. Unanchasunman escándalos nisqakunata sut'ichayman puririqta sichus tiqsimuyu límite nisqata churanman hina contaminación gases de invernadero nisqata. Reglamentos medición nisqapaq, reporte hinallataq verificación (MRV) nisqapaq objeto negociación nisqa hina chaymantapas mana chaninchasqachu rimaykunapi tratados climáticos ONU nisqapi. Tapukuyqa "Pitaq cuenta nisqata apan" gases invernadero relevantes nisqamanta maqin suyupipas maypichus nin emisiones nisqakunata pisiyachin.

 

Créditos de carbono hinallataq programas de compensación nisqakuna

Ahina emisiones de gases invernadero nisqa qhawarisqa kanallantaq, hinallataq compensaciones diseñadas nisqakuna chay emisiones nisqakunap contrarrestar nisqapaq. Compensaciones nisqakunaqa, wakinninpi riqsirisqa créditos de carbono nisqa hina, contaminantes nisqakuna kikin emisiones nisqakunata equilibrio nisqapi churananku proyectos nisqakunata yanapaspa emisiones nisqakunap pisiyachiq icha wak chiqankunapi carbono nisqakunata waqaychanku.

Atmósfera huk bien global nisqa, lógica kay sistema nisqap qhipanpi mana ima pantayniyuq rikch'akun, ichaqa críticos nisqakuna ninku intrínsecamente injusto nispa qhapaqkunata astawan contaminación nisqata churarispa. Wakin proyectos nisqakunaqa "eco blanqueo nisqa" sutichasqa waqkunamantaqa pisi chayachiyniyuq ninku, icha astawan sasachaykunata ukhirichin musuqmanta, tapukuyqa: ¿Pitaq yupaychachkan Hayk'a ta "compensan" emisiones nisqakuna? Lluqsiyninqa mana kikinchu suyumanta suyu, ichaqa gobierno nisqa kikinchay icha agencia privada kamayuq créditos de carbono nisqa qhawaykunamanta icha compensaciones nisqakuna, achkha casos nisqakunapi, huk thachkiy legitimidad nisqa aknachanapaq.

 

Impactos inesperados icha mana reportados nisqakuna

Pacha wayra huktaqyachiypaq reportar impacto nisqanta sasa kanman, imaraykuchus pacha wayra huktaqyachiyta relacionar nisunman hina, eventos meteorológicos nisqakuna sasa. Maypachanpi adjudicación nisqa atikuqtinpas, hinallataq ciencia nisqa kay atribución nisqata chiqancharin sapa p'unchaw allin kachkan, lliw casos nisqakunapi evento particular nisqata atisunman determinar nisqata calentamiento global nisqamanta, mana kaymanta rurasqachu.

Llapanninpi, willay chawpikuna cobertura nisqapi allinchanku impacto del cambio climático kay tukuy watakunapi, chaymantapas willayta qallaykunku efectos secundarios icha repercusiones nisqamanta, migración nisqa pacha wayra kachqanmanta hinallataq recursos nisqakuna hurqusqamanta chaytaqmi Medio Oriente nisqapi hinallataq Cuerno de África nisqapi awqanakuyta ukhirichichkan. Kayqa wak regiones nisqakunapi hurquchqa kanallantaq, centro américa nisqapi hina. Kachkallan wakin áreas nisqakunapas mayqinkunamantachus pisita willayta hurqunku hinallataq astawan machkhachay kanan - acidificación océanos nisqakunamanta, nisunma hina pacha wayra huqtaqyachiqnin efectos nisqakunamanta _ichaqa kallantaqmi casos nisqakuna maypichus impacto nisqap pacha wayraqta exagerado nisqa karqun. 

Enfoque subyacente nisqaykita sut'ichaspa kikin método científico nisqa sichus franco nisqa kay, kallpachan kikin chiqaqniykita willay kamayuq hina hinallataq willakuy fuente nisqa bases científicas nisqayuq.

Emprendedor willay kamayuq machkhachanan achkha factores nisqakunata, ichaqa mana límites nisqata churaspa pacha wayra huktaqyachiqman, mayqinkunachus apanman eventos climáticos catastróficos nisqaman. Nisunman hina, condiciones nisqakuna rurasqan incendios forestales nisqakuna lliw California nisqata p'uchukay watakunapi pacha wayra huktaqyachiymanta kanman, ichaqa kallanmantaq prácticas de gestión forestal nisqamanta hinallataq patrones de desarrollo nisqamanta mayqinkunachus bosques nisqa ukhukunapi astawan wasikunata rurarichkanku. Fuente nisqa ukhupiqa kallanmantaq científicos nisqakuna mayqinkunachus fenómeno nisqata machkhachachkanku, hinallataq waqkunata - compañías aseguradoras nisqata hina - mayqinkunachus apan registro nisqata chanikunap eventos nisqakunap qhipanmanta.

Kallanmantaq wakin mana suyasqa impactos nisqakuna. Runakuna costas nisqamanta karupi tiyaq, nisunman hina afectados nisqa rikukunkuman, hinallataq, nivel del mar yapasqanmanta maypachanpi kay subterránea nisqa unuta ukharinqa, unu lluqllaykunata ukhirichispa.

Chayhinallataq, chayraq watakunapi, ninku pacha wayra huqtaqyachiyqa corriente en chorro nisqata pisita kallpachasqa mayqinchus desencadenaria vértice polar nisqata sur nisqap suyukunapi, mana certeza nisqa kaqtinpas.

Kayqa apawanchis huk allin qillqa willayman reportear nisqapaq pacha wayra huktaqyachiymanta: Ciencias nisqakunapi, machkhachaykunap tariynin efectos del cambio climático nisqamanta allin chiqanchasqa kachkallankupuni rangos de posibilidad hinallataq probabilidad nisqapi. Kaykuna huñuy valor nisqanta pisiyachinman nisqaykiman, ichaqa llapanninpi chiqaqniyki yapanapaq. Enfoque subyacente nisqaykita sut'inchaspa método científico nisqapi, chiqan kana certeza científica limitación nisqap, kallpachanki kikin chiqaqniykita willay kamayuq hina, hinallataq público nisqapi fuente nisqa bases científicas willaykuna.

 

Activistas nisqa huñukuna hinallataq simpatizantes nisqankuna

Kay sutichasqa mana hunt'asqachu kanman sichus mana nisunman machkha chasqa kachun nispa activistas nisqa huñukunata mayqinkunachus pacha wayrakunawan sasachaykunata allinchanku, objetivos nisqakunata hinallataq maymantataq economía nisqa yanapayta tarinku. Ancha yupayninpi enfoque nisqaqa huñukuna kanku mayqinkunachus pacha wayrata mana riqsiqchu tukunku hinallataq imaynatataq operación nisqata ruranku. Estados Unidos suyupi, kaykuna qatipasqanku huk hatun lista nisqata financiados por industrias nisqa tarisqakuna qhillichayta medio ambiente nisqawan hinallataq salud pública nisqawan, astawan rikuchikuq haqay financiados por la industria nisqakuna tabaco nisqamanta. Allin rurarisqa sut'icharikunku musuq kamachikuykunamanta uchkhayninpi "yana qullqiwan" yanapanakunku sin fines de lucro nisqa huñukunaman.

¿Hinallataq imataq kan activistas nisqa huñumanta "wak chiqanmanta" haqaykuna medidas nisqamanta maqanakuq astawan kallpayuq pacha wayra huktaqyachiy awqanapaq? Chaypi, hinallataq, willay kamayuqkuna sut'inchayta mañananku hinallataq kallpachayninku kanan willanakupaq pitaq financiamiento nisqata churan rurayninkupaq. Huk diferencia nisqa ancha yupa medio ambiente hark'aq huñukuna llapanninpi ciencia nisqa paykunapi, isqun chunka qanchisniyuq por ciento nisqa científicos nisqakuna chiqancharinku pacha wayra huktaqyachiy chiqaq kasqanmanta hinallataq kayqa seres humanos nisqakunamanta ukhirichisqa hinallataq panel ínter gubernamental nisqa cambio climático nisqamanta sut'icharisqata saqin sasachaykuna sapa kuti astawan urgente nisqa kutipuchkan.

¿Imataq kan científicos nisqakunamanta? pikunachus cambio climático nisqata mana riqsiqchu tukunku, políticos nisqakuna hinallataq wakin kamayuqkuna willakuy chawpikunamanta ninku sesgados nisqa kallankutaq imaraykuchus financiamiento nisqata chaskinku cambio climático nisqamanta machkhachaykuna rurayninkupaq. Karqan achkha yanaykuna rurayninkunata iskayachispa, sut'ichasqa karqan maypichus correos electrónicos privados nisqa wakin climáticos nisqa machkhachaqkunata hackeados nisqa karqan hinallataq sut'incharisqa iskay waranqa isqunniyuq watapi. Ichaqa yachakun, sut'icharikun machkhachaqkuna mana imatapas rurasqankuchu wak llank'ayninmanta proceso científico nisqapi. Rurarispa, kasqan tapukuykuna kasqanta bases nisqa kaq kikin método científico nisqamanta huk proceso nisqa hurqurisqa huk hinallataq wakkutitawan climatología nisqata sasachayta munaqkuna (wak chiqanmanta, incidente de hackeo nisqa qhipanmanta kamayuqkuna mana hark'aqpas hap'ichisqachu kanku).

 

Monitoreo de las soluciones nisqamanta

Yuyay lluqsiynin humanidad nisqapta pacha wayra huktaqyachiyman tímida nisqa kanku kunankama. Ichaqa, ancha kallpayuq kutinan sichus hark'asun efectos catastróficos nisqakunata cambio climático nisqamanta, chayqa niyta munan willay kamayuqkuna machkhachanallankutaq soluciones nisqata, hark'ananpaq hinallataq yachakunapaq cambio climático nisqaman. Proyectos de energía renovable energía solar nisqata llank'arinku, eólica hinallataq geotérmica nisqata baratos nisqa kutipuchkanku hinallataq populares nisqa ichaqa may ima wak proyecto de infraestructura nisqa, kankuman sujetos de corrupción nisqa hinallataq abusos nisqakuna.

Maychiqanpiqa, wakin astawan tipos tradicionales energía alternativa nisqa - ancha yupayninpi hatuchay proyectos energía hidroeléctrica nisqakuna hinallataq plantas nucleares nisqakuna kikin controversias nisqawan hamunku, ruraypi, ambientales locales munasqankuna awqanapaq partidarios globales nisqakunap awqanapaq cambio climático nisqa awqay ruranapaq. Huella del carbono nisqap tukuchayninpi, reservas nisqa waqaychasqakuna represas nisqamanta hatun achkhanpi metano nisqata qispichinman deterioro vegetación submarina nisqaman hina, kay instalaciones nisqakuna ruray hinallataq kasqan kachiy achkha combustibles fósiles nisqa munakun. Sut'i chiqanpi clima nisqapi mayqin ima ruray chiqanchanapaq, hunt'asqa ciclo de vida análisis nisqa rurakunan.

Wakin sasachay allinchasqakuna qhawarisqa kananku:

 

Biocombustibles nisqakuna 

Biocombustibles puririykuna - derivados de la vegetación nisqakuna, teoría nisqapi, achkha carbono nisqa munakun imaynatachus lluqsin hina-huk kuti rikurisqa kasqanku alternativa prometedora nisqa hina combustibles fósiles nisqakunanman hina. Ichaqa wiñaynin taqyarqapun imaymana hamut'aykunamanta. Ancha yupayninpi biocombustibles nisqa qallariykuna achkha hallp'ata munanku hinallataq unuta sapa kuti chay recursos nisqakuna pisitapuchkan, seguridad alimentaria nisqapaq llakikuy, desarrollo de biocombustibles nisqataq astawan caro nisqa sichus comparación nisqapi. 9

Churasunman densidad de energía nisqawan mayqinkunachus combustibles nisqakunap ruraq. Kayqa ukhirichin wakin críticos nisqakuna  ninku desarrollo biocombustible nisqaqa huk despilfarro nispa, astawan huk subsidio granjeros nisqakunap huk manera nisqa cambio climático nisqa hark'anapaq.

Biocombustible nisqaqa desecho orgánico nisqawan rurasqa (Biogas"nisqa hina riqsirisqa) llapanninpi fuente de energía mana qhilliyuq nisqa. Esperanza nisqa kachkanraqmi biocombustibles nisqakuna hamuq pachapi solución efectiva nisqapi tukuchinapaq, nisunman hina sichus atikunman derivar nisqa mikhuy puchuykunamanta, celulosa icha.
Algas nisqakuna, mayqinkunachus kanman piso hallp'allapaq hinallataq unupaq, icha atinkuman tukuchiyta hina combustible nisqapi aviación nisqapaq, chaypaq pisi alternativas nisqakuna kunankama. Ichaqa, lliw allinchaykuna, willay kamayuqkuna machkhachananku sichus mana icha allin yanapanapaq.

 

Extracción de carbono, captura hinallataq retención nisqa

Carbono nisqa waqaychanapaq capacidad nisqanchista yapananchik cambio climático hark'an kallpachaypaq allin kanqa. Kunan kama rurarikun sach'akunata tarpuspa hinallataq sach'a sach'akunata qhawaspa - may chikapiqa programas de compensación nisqap chawpinta reducción de emisiones de deforestación y degradación (REDD+) nisqa hina. Kay proyectos nisqakuna allinninpi yanapanman preservación de los bosques nisqaman hinallataq regeneración paisajes degradados nisqakunapaq. Wak chiqanmanta awqaypi haykunku pikunataq sach'a sach'akunapi tiyanku yachayta munaspa hinallataq compensación de carbono nisqawan chiqanchasqa mana sut'ichu, tensiones nisqakunata ruraspa willay kamayuq machkhachaqkunapaq.

Kallantaqmi wak qallaykuykuna carbono nisqata kuyurichiypaq emisiones icha atmósfera nisqamanta waqaychanapaq wakmanta apaykachanapaq achkha kaykunamanta yanapasqa kanku compañías de combustibles fósiles nisqamanta mayqinkunachus munanku captura y retención de carbono nisqata (CCS). Kay rurayqa CO2 nisqap hap'iyninta carbón nisqa ruphachisqapi hurqusqa icha wak combustibles fósiles nisqakuna instalaciones subterráneas nisqapi atmósfera nisqapi qispiyninta hark'aspa. Kay niykunaqa allin industrias nisqakuna ch'uyacharinapaq energía nisqata "astawan ch'uyata" ukhirichichkan.

Billones de dólares nisqata ukharikunqa cambio climático nisqaman yachakunapaq, malecones nisqa rurakuymanta pacha salinas hallch'ayman kama - lliw chay qullqi kamayuqninpipacha ukharisqa kanqa.

Promesas nisqanmanta, CCS kunankama relegado nisqa hina kachkan cuestionables proyectos sut'ichariymanta, escala masiva nisqapi churarisqa kanan hinallataq kaq proceso relativamente costoso nisqalla kakuchkan. Wak kallpachaykuna enfocados nisqa ingeniería carbono atmósfera nisqa muyuchiypi huk sut'inchay etapa nisqapi kunan kama. Rurarisqa, kasqan sasachaywan tarikun energías renovables qallariy tarina pitaq chaykunaman qullqita yupaychapunqa maypachanpi carbono precio nisqanqa ancha pisilla kakuchkan.

Kayta nispa, extracción nisqamanta kasunchik hinallataq maychikapi carbono nisqa waqaychaymanta, huk ch'ikukama. Achkha pachataña tukunchik huella del carbono global pisiyachiyta munaspa, lliw tiqsimuyu objetivos de Paris nisqata rebasar nisqatacha munanqa, enfocados huk cambio climático catastrófico nisqa hark'anapaq chay niyta munan.
"Emisiones negativas" munay churiyan carbono nisqa hurquy. Lliw biocombustibles hina willay kamayuqkuna atención nisqata churananku kay chiqanman.

 

Adaptación nisqa

Humanidad nisqapaq ñawpaqninpi kan yachakuy llank'ay cambio climático nisqaman yuyay kutichiy escala nisqaqa manchakuy. Huk ukhu qhaway lliw resilencia nisqaman, hinallataq willakuyman, ancha yupan kanqa huk pieza nisqa suyt'u. Ichaqa, kan wakin ancha yupa qillqa yachay qayllamanta qhawananchik. Hatun chiqan enfoque resilencia nisqapi michki unupi chiqanchakunqa: Disponibilidad nisqap, paypaq mana kaqninman, unu lluqllaykunapi raphin, tormentas nisqakuna hinallataq ch'akiy. Wakichikuy hinallataq kallpachakuy desastres climáticos nisqamanta ancha devastadores nisqakuna ancha atención nisqata munanku. 
Billones de dólares nisqa ukharikunqa cambio climático nisqaman yachakunapaq - malecones nisqamanta rurariymanta pacha, salinas icha huq'ukuna restauración pachakama - ancha kamayuq qullqi ch'iqirisqa kanqa. Willay kamayuqkunapaq allin qhawaynincha kanqa qillqa yachaykunapi. Políticos hinallataq planificadores nisqakuna yuyanchaypi awqanakunku, imayna "kallpachay" hark'akuy icha "suave" defensa nisqa ruraymanta, icha preveer nisqa iskay ukhariy chakipaq nivel del mar nisqapi, icha phichqa, icha astawan. 

Ichaqa, chay sasachaykuna palidicem ninku costo potencial nisqawan qhawarispa migración humana masiva nisqawan rikusun chayta. Qhapaq chiqankunalla atinqa qullqi yupaychayta hark'akunankupaq. Iskay yupay allin panorama nisqa manchay sasachaypi runakunap tiyasqanpi "abandono organizado" nisqa. Ichaqa, mana lliwninpichu allin organizado nisqachu. Caótico nisqacha kanqa, awqanayuq. Willay kamayuqkuna qhawakuy atención nisqata machkanqanku ima unanchaykuna kasqanta ima ayllukunataq qispichisqa kanqa chaykunata.

 

Geoingeniería nisqa

Sut'ichaypi pacha wayra huktaqyachiyqa huk experimento no planeado de geoingeniería nisqa huk escala masiva nisqapi, runakuna achkhata rurachkanku, manaraqmi nisqachu sichus allin kusa ingenieros planetarios nisqa kanqanku hina, ichaqa sut'inchayqa manaraqmi chiqanchasqachu. Achkhanpi atikunman wak suyukunapi, bloque icha corporación nisqa icha wak ancha atiyniyuq entidad nisqa geoingeniería ruray churariq huk kikin hark'akunanpaq asalto cambio climático nisqamanta.
Willay kamayuq hina llank'ayninchiy ciencia nisqa ch'uyanchay hinallataq respuestas humanas nisqa machkhachay - planeta nisqap muyuriyninpi achkha chiqankunapi - era nisqanchispaq willay kamayuq ruraqkuna
Wakin modelos nisqakunamanta ancha rimarisqakunamanta ch'ikichiyta huñullankutaq.

Aerosoles atmósfera nisqapi icha may chiqanman persianas solares nisqa apachiy luz solar nisqa pisiyachinapaq hallp'aman taripaqta. Ichaqa kaykunaqa llakikuy producción agricultura, nisqata pisiyachinman hinallataq acidificacion océanos nisqakunap hark'anapaq mana imatapas rurankumanchu. Kay pachakunapi, oportunidades nisqakuna manaraq kanchu posibilidades nisqap rimanapaq, mecanismos gubernamentales pisi a nivel global allin unanchanapaq.

Descabellado lliw kay ima hinaqa, yuyarinanchik iskay chunka qhipa wataman adaptación círculos ambientales nisqamanta rimay huk tabú nisqa qillqa yachay karqan, imaraykuchus objetivo distracción nispa qhawarikurkan cambio climático nisqa hark'anapaq huk yupayninpi. Chayqa, aswan icha pisi posición geoingeniería nisqap churasqan kunan pacha p'unchawpi - considerado "riesgo moral" nisqa hina - pitaq yachan ima medidas nisqakunataraq churayta munanku suyukuna chayankankucha ancha yupa predicciones nisqa hamut'aykunata. Willay kamayuqkuna yachayta munananku respecto nisqaman hinallataq qallariy atención nisqanta allinpi churariyta teorías nisqapi atinman pakallapi puririchiyta.

Sut'icharikun hina kay suyt'u icha karu exhaustiva lista nisqapi willakuy qillqakamay machkhachaymanta, pacha wayra huktaqyachiyqa hinallataq lliw manifestaciones nisqankuna llapanta hukyachinqa. Qallarichkan planeta nisqanchisma chayachiyta, océano ukhumanta pacha atmósfera hawa pachakama, ahina sapanka economía aspecto nisqa hina hinallataq sociedad humana nisqap.

Científicos economistas nisqakuna hinallataq naturaleza qayllawan runakuna llank'aq ch'uyachariyta yanapankuman imaynatataq huktaqyachinchkanchis tiqsimuyuta muyuyninchispi. Willay kamayuq hina llank'ayninchisqa ciencia nisqa ch'uyanchay hinallataq respuestas humanas nisqa machkhachay - astawan chiqankunapi planeta nisqap muyuriyninpi - era nisqanchispaq willay kamayta ruraspa.