Qillqiri Marcela Turati | Versión en español

Khitinakatisti yanqhachawi, sinti juchachawi, pacha jani walt’awinaka jani ukasti accidentes ukanakampi jani walt’ayatawapxi jani ukaxa jiwañata qhispiwapki uka jaqinakaru uka tuqita jiskt’añatakisti janiwa mä thakiki utjkiti. Sapa mayawa mayjmayjasti ukhamarusa sapa mayawa mayjmayja yant’awi phuqañanisti ukhamaraki sapa mayawa chiqaparu uñjatañapa wakisi.

Iwxanaka uñt’ayapkamama ukanakasti, ukhampachasa, mä jiskt’awisti jaqirjama, jisk’a chuymampi ukhamaraki wali yaqasiwimpi luratañapatakiwa luqt’ataspha mä irpirirjama.  Akiri iwxanakasti “¿kunjamasa t’ajiwi imxataña?” uka uñachayaña yatichawija taypinkiwa, uka iwxanakasti yatichawi ukhamaraki qullirinakaru qulliri uñajasina, jaqinakana kankañanakapata sayt’asirinakaru, yatintata masinakata yatiqatawa ukhamaraki khitinakati uñachayasina yatichawinakajaru puriniwapkana ukanakasa sarnaqawinakapa yatiyasina ch’amañchaniwapxiwa ukhamaraki nayana 12 maranaka yanqhachawinaktuqita ukhamasa jani walt’ayatanaktuqita yatiyawinaka yatiykasina sarnaqawinakampi ch’amañchatawa.

Akiri irnaqawinsti aski uñjawimpi ukhamasa aski jark’awimpiwa wakisiri makipañakasti:

Jiskt’ata jaqinakasti aski jark’atapxañapawa (janiwa mayampi jani walt’ayatapxañapati)

Yatiyawisti aski jark’atarakiñapawa.

Irnaqawi taypina masisanakasa aski jark’atapxarakiñapawa.

Sapa maniwa aski jark’atañapa.

Jaqinakana t’aqisitapa, jani chiqaparu juchachawisa, jani kikipa yänakani jakañasa, jaqi jiwarawinaka utjañapataki ch’axwawinakasa jani ukasti pacha mayjt’awinakasa khitinakatï yaqiyawi q’ipnaqirinakapki jupanakana waytasiwipasti ukanakankiwa, ukata amuyayanipsmawa, janira jaqinaka jist’añataki thaqkasinsti, kunsa yatiyaña munta ukwa amuyusiñama, ukhamasa kunatsa uka jani walt’awi mä uta taypita jani ukasti jani uñt’atatsa qhanstayañasti wakisisti uksa. Ukanakxata aski amuykipasinxa, akirinakawa iwxanakasti.

1.    Yatiyawi q’ipnaqirjamawa uñt’ayasiñama
Yatiyawi q’ipnaqirjama uñt’ayasiñawa nayraqata wali wakisiristi. Janitï amtama aski phuqirjamaksta ukasti, janiwa jiskt’awi lurañamakiti, ukata janiwa khititï yatiyawi churtama ukana jani iyawa satapampisti mä yatiyawi apskasmati.

2.    Pachasa aski apsutañapawa jist’awinaka lurañataki
Pachamatï juk’akchi ukhasti jist’awinaka qallantasinxa yatiyañamawa sinti wakisiri jist’anakakwa lurajatasti uka, janiwa wakisxiti k’atampi yatxatañataki jist’anaka luraña, sinti yatxatañataki jist’anaka lurasma ukhasti janiwa pachamasti utjkasphati phuqatpacha yatiyawi ist’añataki. Janiwa kunasa kamachawi ukaki jiskt’kasmati jani ukasti kunjamasipkisa uka jaqinakasti ukasa walisiwa jiskt’aña, kunjamasipkisa, jakawipasa kunjamaskisa, kujamsa uka jani walt’awi jakawapxiti, kunjamsa uka jani walt’awimpi nayraqataru sarasipkaki ukanaka.

3.    Mä suma chiqawja thaqma
Amuyuñansti, jist’awinakasti lurasiñapawa kawkhanti jani khitisa qullusiyapkiriktama ukawjanakana, kawkhanti jani jach’ata arsuñaxa wakiski ukhamaraki jani walinakatsa jark’ataspha ukawjanakana. Janiwa uka amuyuta katuwjanakankkapunisphati, ukata khusa chiqawjanakapuniwa khusaspha. Jist’awinaka kutt’ayawi chiqansti janiwa jisk’alalanakasti ukäkankañapapkiti, chuymaninaka yatitapxiwa säwipanpitsa jisk’alalanakarusti apsuñawa uka jist’awi taypita, jisk’alalanakasti jani walt’ayatapxasphawa ukata.

4.    ¿Qillqaqañasphati jani ukaxa ist’añataki apaqañasphacha?
Jiskt’ma ist’añataki apaqasmati janicha uka, khusaskiti uksa jist’arakma. Qillqaqchiyata ukasti, jist’ata jaqina nayrapa uñkatapunma qillqaskasina. Ist’añataki apaqchiyata ukasti wali wakichasiwma jani uka apaqawisti khuchuqtatañapataki ukhamasa jani armasimti arxataña. Wali wakisiri yatiyawichisti, uñjirina arsuwipa jani ukasti jani walt’awita jiwañata qhispitana nayra arupachisti, ist’añataki apaqañasti wali wakisiripuniwa: uka yatiyawipawa judicial ukana, jani ukasti chiqapa yatiñataki irkatañatakisa khusapuniniwa.

5.    Khititï jist’atakani uka jaqirusti wakichañawa.
Janira jiskt’awinakampi qallantkasinsti khititi jiskt’atakani uka jaqirusti yatiyañawa kunanaktuqitsa jist’awinakasti utjani ukanaka. Kunatuqitasa arkxatawisasti, kunsa thaqtana ukampisti ukanasa qhanañcharakiñawa. Ukampisti jist’ata jaqisti ch’allxtapa aski wakichañapataki, ukhamata jiskt’awinakampisti jani q’iwsachata amuyusiñapataki ukhamasa jani jani walinaka amuyuñapataki apsutastuqita, ukhamasa mayampi jist’añataki jist’awinaka lurata munapuniti janicha uka yatiñataki.

6.    Jist’awinaka kutt’ayañasti jupatawa
Jiskt’ata jaqisti janiwa jist’awinakaru kutt’ayañataki wali wayxatatasphasa ukhama amuyusiñapakiti. Janira jiskt’awinaka qallantkasinsti wali askiwa jumawa jist’awinakaru kutt’ayañsa jani kutt’ayansa amuyxajata saña: kawkiri jist’anakarukisa kutt’ayaña muni ukasa iyawsañakiwa, suyt’awsa mayisphawa, jiskt’awi tukuyañasa jupankiwa jani ukasti kuncha jani qhanañchata munki ukasa ist’añawa, phuqañawa. Kankañapawa.

7.    ¿Kunjamasa jiskt’añasti?
Mä jani walt’ayata jaqiru jiskt’añasti jupana jakawiparu ucht’asiñatakiwa, jiskt’asma: mä wila masimaspha jani ukasti mä uñt’atamaspha ukhaxa, ¿uka jiskt’awinaka lurasmati ukhamasa ukhampacha jiskt’askakismati?
Wali wakisiriwa jist’arata jist’awinaka luraña ukawa jiskt’ata jaqisti q’ala arsuñapataki yanapsitani.

8.    Nayrapa uñkatma ukhamasa arsuwipa wali ist’ma
Nayrapa uñkatana ukhamasa anqaxata jani kuna ch’axwirisa utjañapawa wakisirispha – chililiri taypita aruskipañatakixa amust’aytana ukhama, ukhamata jist’anakaru kutt’ayiri jaqimpi aski chikt’añataki, jakawipa uñt’añataki.
katuqawisasti pusi k’apjtanakaru wali uñtayatañapawa: kuntixa jiskt’ata jaqisti sasksitu, kawkirusa saraski jiskt’awisasti ukhamasa kunjamaskisa jiskt’awisasti uksa, kunjaskisa ukäkana ukasa ukhamarakiwa (ch’amakthapiwxicha jani ukaxa jani uñt’ata jaqinakacha ukäkankawxi)

9.    Jani juchachiri jiskt’anaka jiskt’amti
Jilpachsti, jani walt’ayata jaqisti jupasa wali juchanispha ukhama amuyuniskasphawa. Sapapaki, mä juk’anikiwa juparu arupa chiqaptayapxi ukhamaraki jasq’araskiwa. Jupana arupasti mä chiqapawa yaqha k’arinakampi lursuta arunakaru saykatañataki, ukasti lursusiwa khititï aru uchaski jani ukasti kija qalltiriru ch’ijtayañataki.
Jiskt’awinakasti janiwa k’atampi juchanjama tantiyasiñapatakikiti. Akiri uñacht’ayawjama: akhama jist’asinxa. “¿Janiti uka ch’amaka thakinsti jasq’arkayata sapama sarnaqaña?”, akhama jiskt’ma, uka thakisti ch’amakakipuniti, utjawimansti jani walt’awinakasti utjapuniti. Jist’awinaka kutt’ayirirusti janiwa juchachañati.

10.    ¿Jani wakiskiri k’ata amtayañasti wakisiripuniti?
Yaqhipa arkxatawinakatakisti k’atampi jani wali k’ata uñt’añawa wakisi – kunjamatsa phursjatanakasti utji jani ukasti kunjamsa policía ukasti t’aqisiyi niya mutuñankiri jaqinakaru-. Uka jist’awinakasti lurasisphawa jiskt’ata jaqina iyawa säwipampi. Uka jist’awimpisti jiskt’ata jaqisti t’aqisitawa amuyusispha, ukatwa wali llamp’u chuymampi arxayañasti, samarawinakasa utjañapawa.
Arkxatawisatakitisti jani uka k’ata amtañanakasti jani wakiskchi ukhasti kuntixa jikt’atasaru kutiyiri jaqisti jisksitu ukampikiwa qhiparaña.

11.    Yaqhatuqita usu yankt’aña
Janiwa arumpiki usu katxarksnati, janiwa arumpikisa usxa uñt’ayksitasphati.
Jiskt’ata jaqina ch’allxtanakapa uñt’snawa jani aru mayataki, janiwa uka jani wali k’atsa sinti amtaykaraksnasa. Mä jarawi qillqatapa, mä rixsu, sapüru qillqasitapa, jani ukasti tatituru mayisiwipa qillqatapa mayiñawa wakisispha ukatakisti, ukampiw juparu jani jani walinaka jani amtayañataki. Ukanaka mayiñatakisti kunjamsa samkasi uka suma arsuyañawa; walja kutinakasti samkanakasti wali khanwa yatiyasi ukata janiwa wakisxasphati k’atampi jiskxataña.

12.    ¿Kamachañasa jiskt’ata jaqitï jachawxchi jani ukasti ch’amakt’ayasiwxchi ukhaxa?
Jani wakiskirinakata jani ukasti mä wila masi jiwawinakata jiskt’añasti wali chuyma usuyawa jiskt’ata jaqitaki. Jiskt’ata jaqitisti jachawxchi ukasti waljanakatasphawa. Mayasti jani chuymachiri arumpi jiskt’atatasphawa, yaqhasti jani walinaka amtasitatatasphawa.

Jiskt’ata jaqitisti jachawxchi ukhasti janiwa warakkhasiñati, janiwa jist’awisa jank’aki tukuyañati, ist’añataki apaqirisa janiwa jiwayañati. Amparampi jiskt’apxaraksnawa kunsa muni, umasa askatañasphawa. Janiwa khusa amuyukasphati kuna yänaka churañasti jacha pichaqasiñapataki, ukampisti ch’allxtanakapa makipasina jank’aki jiskt’awinakaru kutxatañatakisphasa ukhamwa amuyusispha. Qhumantañasa janiwa wakiskasphati; jilpachxa janiwa qhumantañasti wakiskasphati phurjatanakaru jani ukasti t’aqisiyatanakaru.

Yaqhipa k’atanakansti, jiskt’ata jaqinakasti frustración, thithita, phiñasita ukanaksa uñachaysitasphawa. Ukanakasti utjapuniniwa jai walt’awinaka amtasina. Yatiyawi q’ipnaqirinakatakitisti kijapa utjchi ukhaxa jani ch’amakt’ayasiñati, janiwa kutisiñasa, wali ist’añakiwa. Jiskt’ata jaqitisti sinti ch’amakt’ayaschi ukhasti kunjamatsa jithiqxajata ukawjata uka thaqma.

13.    ¿Kunjamasa jiskt’awisti tukuyaña?
‘¿Kunjamsa uka jani wali makipatamampi jani walt’ayataskakta?’, ‘¿Kunsa lurasamana jakawima mayampi qalltañataki?’, chuyma usuyawinaktuqita jiskt’awinaka lurasinxa aka jiskt’anakawa askixa tukuyañataki. Wali wakirirakiwa mawja churaña jupa kikipa ch’amt’asiñapataki, wakiskirinakatsa aruskipañarakiwa, jaqinakana ch’amañchanakapata, jaqi qutunakana aski sartawinakapatsa ukhamarakiwa. Wali wakisiri yatiyawi katuqaskaksna ukampisa tukuyañasti wali askiwa uka tuqinakata aruskipasina, kunanakasa khuskhachasiwarakisti ukanaksa wali qhanstayaraksnawa ukhamaraki llakisiwinakasa aynacht’asphawa.
Tukuyasinsti chuyma usuwipa uñt’aysitu ukata paysuma sañawa, mayampi chikt’añatakisa sutipasa, chililiri jakhupasa wali qillqaqasiwañawa. Janiwa kuntisiti jani phuqsnati ukaru aru uchasiñati, jani ukasti janiwa uka jiskt’awi luratampisti juchaxa wali khusa t’aqatawa ukxa jisksnati.

14.    Kawkirusa uka jist’awisti puriyaspha uka uñakipma
Yatiyawinaka q’ipnaqirinakatakisti uka jani walinaktuqita arkxatasinsti kawkirusa uka yatiyawi apsutapasti puriyaspha jiskt’ata jaqiru ukwa wali amuykipañapa, jist’atata jaqimpisti yatiyawitjama k’atampi jani walt’ayatasphacha uka arust’asiñaparakiwa, munapxaspha ukhaxa apsusphana sapxasphawa ukata kunjatsa k’atampi jani walt’awinakaru purispha jisk’ata jaqisti ukasa amuyuñarakiwa. Janira arkxatawima qhanaru apskasinsti walja kuti ullakipma qillqatama ukhamaraki aski uñakipanawa (qillqatama uñakipirimpi) kuna yatiyawisa jaqinakataki jani walkaspha (uñacht’ayawi, juchani jaqina sutipa) ukhamaraki aru churirimaru aski jark’añatakisa, janisa sutipaxa yatiyasikisphawa jnai ukasti yaqhawrasanakawa ukanaksti yatiyasma.

15.    Yatiyawi yaqha yatitanakampi uñakipaña
Jani aski k’atanaka makipiri jaqinakasti amuyupasti mayjt’ayatawa, wila masipanaka amuyupanakasa mayjt’ayatarakisphawa. Amuyunakapasti mayjt’atasphawa jak’aarawimpi, kunatsa ukanakasti makipi ukanaka jupanaka kikipana qhanañchasiñataki, pacha saraqxipana, armanukaña tumpasa, uka jani walinakata qhipa yatiwinakata jani ukasti yaqha arunaka ist’asina. Aka jiskt’awitakisti sumäñata jisktañapuniwa wakisi, ukampiwa arkxatawisti khusapunini ukhamata qhanstayañataki, pachampipuniwa jiskt’anakasti lurasiñapa ukhamata jani yatiya yatiyanaksa jakqhatasispha.

Mä jaya pacha arkxatawichisti, qillqatamasti phuqatpachañapawa ukhamaraki turiñapawa. Uñjirinaksa thaqarakiñamawa, arsuwinaka irkatañataki yänakasa utjañapawa ukhamasa yaqha yatiwinaksa janiwa imantañamati.

Jani walt’ayata jaqiru jani ukasti jiwañata qhispita jaru jisktk’asinxa yatiyañawa yaqha jaqinakana arupa thaqajatati janicha uka. Jani wali jaqina arupa jani ukasti jani wali p’iqiñanakana arunakapa katuqchijata ukasti, ukanakana arupasti janiwa chiqapjama qatuqatakasphati, janirakiwa qillqatamasti jani walt’ayata jaqirusti k’atampi jani walt’ayañapati, jiskt’ata jaqisti yaqha yatiwinaktuqitxa jist’atarakiñapawa ukhamata qhanañchañapataki, ukasti janira qiilqata qhanstaykasinañapawa.

Yatiwi q’ipnaqirinakatakisti mä yatittuqita yaqha yatiwinakampi uñakiñasti phuqañapuniwa. Uka jani walinakata arkxatasinsti janiwa jani walt’ayata jaqinakarusti k’atampi jani walt’ayapsnati.