Tienes reportajes guardados
Qillqiri Júlio Lubianco, original para LRJ
Traducción: Ecker Ramos
Abya Yala katunakansti sinti chhijinakaru puriyiri ch’axwawinakasa, ch’axwasina jiwarayawinakasa janiwa yatiyawi q’ipnaqirinakana sapüru irnaqawipanxa uñjaskiti. Suyunakana markawjitanakapana yanqhachawinakawa niyasa jilxati, ukatwa yatiyawinakaru arkxatirinakasti wali wakichatapxañapa jani wali k’atanakana jank’aki kunsa sartayapxañapataki. Aski uñjasipxañapataki ukatuqita wali wakichatapxañapawa khusaspha, qillqaqañataki ukhamasa ist’añataki apaqirinaka apasipxapuniñapataki.
Ukanakatsti wakichasipxañapawa kunatï yatiyawinakaru arkxatirinakati sinti ch’axwaña urunakana sarapxañapasphawa yatiyawi uñt’iri. Droga alxiri jaqinakana jani ukasti jupanakata sayt’asirinakampi niya marka aski qhawirinakana ch’axwampi saykatasiwinakapjama, jani ukasti pallapallanakampi niya kuna imanata t’aqisiyata markachirinakampi saykatasiwinakapa.
Wakichasiwi ukhamasa yanapiwi
Marcelo Moreira, Belo Horizonte katuna TV Globo de Brasil uka yatiyawi wakichawina p’iqt’iripawa, 2006 maransti yatiyawi q’ipnaqirinakasti khusa uñjasipxañapataki uka yaxatawiruwa takt’awatayna, kunawrasatï nayriri yatichawinakasti utjkana yatiyawi q’ipnaqirinakataki khaya Rio de Janeiro ukhamasa São Paulo markanakana.
Moreira jilatana arunakapatxa, wakichawinakasti churasiwa, pä pachana uñjasna yatichawi taypita ukhamasa payüru yatichawinakasti utji niya lurasina yatiqawinakampi ukhamasa qillqaqasiña yatichawinakampi.
Lurasina yatiqaña pachanakansti, yatiyawi q’ipnaqiri jaqinakasti niya q’axchasina k’atanakankapkasphasa ukhamanakanwa yatiqawi yant’asipxi, ukhama k’atanakansti yatiyawinakaru arkxatirinakasti puripxasphawa yatiyawinaka arkxatkasina Río katuna.
TV Globo uka p’iqt’iri Marcelo Moreira jilatasti: sinti ch’axwawinaka taypita yatiyañataki wakichawinaksti katuqapxarakiñapawa yatiyiri utana jiljila p’iqiñanakasa, qillqata uñakipirinakasa ukhamarakiwa.
“Kawkhantisti policías ukanakasti wakichasipki, ukanrakwa yatiyawi q’ipnaqirinakasti wakichasipxi. Balística ukhamasa aski uñjasiñxatwa yatiqapxi. Nayra yanapt’awi churañxatsa, khusa uñjasiwitsa, khusawjana jakqhatasiñatakisa iwxanaka katuqapxiwa. Uka wakichawi yatichawinakasti sapa maynitakiwa mayjmayja khitinakatï ch’axwawinakaru sarapkaspha jupanakataki”, sasawa Moreira jilatasti arsu LJR juparu.
Yatiyawi q’ipnaqiristi, khititï Asociación Brasileña de Periodismo de Investigación (Abraji) uka p’iqinchanwki 2012 niya 2013 maranakanxa, khitinakatï q’axchasiwi utjawina jakxatasipxi ukanakatakiwa iwxanaka uñt’ayani.
“Janiwa mä poste ukaru saykatañamati, kunatisti p’iyaniwa ukaxa. Mä quqaruwa niyasa imantasisma, ukata quqa lawasti lakhuñapawa ukhamata bala ukaxa jani mäsamäsa thuqsuñapataki. Mä awtu qhiparutisti imantaschiyata ukaxa, motor uka qhipankapuniñamawa, carrocería ukawjarutisti imantaschiyata ukhasti usuchjatasmawa”, siwa.
Severino Silva, yatiyawinaktuqita jamuqa apsuristi walja maranakwa irnaqawi ch’axwawinaka taypita qillqirjama khaya Río de Janeiro uka markana O Día qillqata yatiyiri taypitaki, yatiyawi q’ipnaqirinakasti walwa uñanuqapxañapa kunanakasa makipaski uka ch’axwawina ukata janiwa jupanakasti uka ch’axwawi taypiwjaru mantapxañapati sasina.
“Mä kumunirararu q’axchasiwinaka uñjañataki mantasinxa, wali uñanuqañawa ukhamasa wali ist’añawa ukata janiwa arxatañati. Chililirijana waruriripsa amust’aytwa, suynañapatakikiwa uchtha. Jamuqa apsuñatakisti, jani llakjtirimpikiwa apstha”, sasawa LJR jupasti yatiyasi.
Jani jani walt’awinakaru puriñataki uñakipawi
Walja pacha nayra kuna lurañatakisti, ukatsti, wali wakisiripuniwa mä khusa wakichasiwi katuqawi, ukatpachwa yuri sarnaqawina amtapasti. Mä wali wakisiri k’apjtasti jani jani walinakaru puriñataki uñakipawiwa, ukanakampiwa uñakipsna kuna jani walt’anakasa utjaspha yatiykasina, jani ukaxa, qalltanxa, ch’axwawikaspha.
CEO de GJS ukasti, Estados Unidos suyuna qullqichiri utawa ukata yatiyawi q’ipnaqirinakaruwa yatichi ch’axwawinaka khusa uñjasipxañapataki, Frank Smyth jupawa inuqiripasti, aski arkxatiri yatiyawi q’ipnaqaña yatiqirinakaparusti yatichiwa, “jani walt’anaka qillqaña sinti jach’ata niya jisk’akama” jiskxatawinaka amtañataki. Ukanxa, mä uñt’ata aru churirina k’apjtapasti 1 ukhaniwa, jisk’akiwa jani waliru puriñasti; masatsti, ist’ata jaqitisti jani wali jaqichi jani ukasti jamasata qullqi katuqasiri policía ukächi ukhasa, k’apjtapasti 7 ukhata niya 10 ukhakamasphawa.
“Ukaxa saña muniwa, nayraqata, aruskipañamawa khiti jaqiti sinti jani jani walt’aykiriktama jupanakampi. Khitinakatï sinti jani walt’ayapkiriktama jupanakampisti kunatixa wakiski ukakwa aruskipañama, ukasti arkxatawi tukuyxasinakisphawa”, sasawa Smyth jilatasti yatiwi LJR juparu, jupasti Manual de Seguridad para Periodistas del CPJ uksa qillqaniwarakiwa, ukankiwa kunjamsa wakichasipxañapa sinti ch’axwawinakana aski yatiyawinaka jakiñataki, lawrunasiwinaktuqitsa, jamasata qullqi katuqasiwinakastsa ukhamarakiwa.
Yatiya yatiyirjamasti, Guerra del Golfo ukana 1991 maransti jupaxa katuntatanawa masipanakampi. “Khuswa uñjasipxañajana ukhamasa jithiqapxañajanawa kawkinkapxatï ukawjata, masijampi, nanakasti kikipankakisipkatwa ukata ukxa payllaptwa. Ukatxa, yatichapxamamawa sinti jani walt’awinakaru jani puriñamataki kawkiri k’atansa”.
Ukatxa, yatiyawi q’ipnaqirinakasti aski uñjasiñtuqita yatichawi katuqawinaksti khititï yatiyawi arkxatiri sarkani jupanakakiwa wakichasipxañapa ukhama sasina amuyi, ukasti pantjasiwa. Ukatuqitxa llakxatapxañapawa khitinakatï jiljila yatki qillqañtuqita, sasawa Moreira jilatasti arxati. Belo Horizonte markana Globo yatiyirina p’iqiñapatakisti, yatiyiri taypinakana p’iqiñapanakasti chuymachasipxani khusa uñjasiñtuqita irnaqirinakapataki, ukatwa qillqata yatiyawi qhipqhipa uñakipirinakasti ukhamasa khusa apsurinakasa ukatuqita yatichawi katuqapxarakiñapataki yatiyawi yatiyirinakampi chika, ukhamata yatipxañapataki kunjamasa kunja k’atansa sartaña taqi ukanaka.
“Uka yatxatawinxa walwa uñakipaptha qhawqha pachansa qillqatani mä yatiwisti ukhamata apsusiñataki pacha marka thakinakaru misthuñataki. Ukasti mä wakichata jaqi khitañata sipansa k’atampiwa. ¿Kawkirisa uka ch’axwawi katuta jank’aki misthuniñapataki amtasti kunawrasatï sarnaqawisti jani amuyutarjama phuqasiwxani ukhasti? Kunawrasatï jani walt’awiru purirjamachi ukha, ¿kunjamsa khawasi? Tecnología ukhamasa nayra amtawiru qullqi irtawisti p’iqt’arinakampina amtapampiñapawa. Yatiyawiru arkxatiri mayakixa janiwa ukxa lurkasphati”, sasawa qhanañchi Moreira jilatasti.
México katunxa, Abya Yala uraqpacha markanakanxa uka suyunwa yatiyawi q’ipnaqirinakasti jiwayatapxi, ukatwa ONG Artículo 19 sani yatiri q’ipnaqirinakasti jilpachxa jani walt’ayatapxiwa kawkirinakatï política ukatuqita qillqapki jupanaka, aski uñjasiwitsa, mayañchasita jani walt’ayirinaktuqita ukhamasa droga alxirinaktuqita arkxatirinakasa ukhamarakiwa.
Itzia Miravete, México suyuna ONG uka p’iqtirina arupatxa, ukhama khusa sayt’asiñataki ukhamasa aski uñjasiñataki yatxatawi ch’amañchawinakasti jithiqtayasphawa jani walinakaru puriwinaka. Kuna jani walt’anakasa utji uka qillqaqañsa iwxanirakiwa, asxarayawinakjama jani ukasti q’axchawinakjama, ukhamata uka jani walt’anaka qhanpacha tupuñataki ukhamata kuna lurawinaksa jutirinakataki amuyuñataki.
“Jani walt’awinaka aski uñt’asinsti, t’aqisiwinaksa ukhamasa yatiwinaksa, iwxaniptwa mä phuqañataki qillqa luraña ukhamata t’aqisiwinakasti ch’amañchirinakaru tukuyañataki ukhamata kuna jani walt’anakasa utjaspha uka tantiyañataki. Qhipqhiparusti, kunasa lurasini mä qhatjtawinkasina ukhamasa kunjasa irnaqasini amuyuwi ukhamasa ch’allxtanaka chhaqayañataki jani walt’ata jaqina”, sasawa Miravet kullakasti aru churi LJR jilataru.
Mä sinti ch’axwawinkasinjama
Abya Yala uraqinxa ch’axwawinakasti niya mä jila ch’axwawikasphasa ukhamatakjama wakichasiñawa. Ukxa yatiqapsnawa khititï Abya Yala uraqinaka yatiyirjama sarnaqawki ukhamasa yaqha markanaka jila ch’axwawinaka taypita yatiyaniwki jupanakata.
Maymaya jisk’a yatiyawinakaniñasti wali wakisiriwa janira qillqata apaykasina ukhamasa khusa jakqhatasiñataki yänaka apañataki, p’iqi jark’asiñataki ukhamasa chaleco antibalas ukanaksa. Kawkirusa saraña ukasa yatiña, kawkiri thaknama sarañasa ukatsa kunjamatsa jani qhatjsna kunawrasatï yaqha tamachacha jaqinakasti jak’achasini ukhasti jani ukasti jani wali jaqinakasa ukhawrasatakisa wali askiwa; ukata uka wakichasiwisti janiwa phuqatakiti.
Wali yatxatatanakasti iwxasinipxiwa uka katu wali uñt’iri jawsuña ukhamata uka jaqisti “kupi amparjama” yanapispha yatiri qhitataru, ukawa kuna katurusa irpaspha. Uka “kupi arpararusti” fixer sasawa sutiñchasi, ukata walja irnaqanakwa phuqi: irpirjama, khusa uñjasiñataki iwxiri jani ukasti sarnaqawi qillqañataki yanapirjamasa.
“Chiqanxa, jakawimxa amparaparuwa uchta. Ukata jupawa uñakipani kuna jani walt’anakarusa purisma ukaru saykatasina, kunatixa jupawa uka uraqi wali uñt’i. Janitï khiti irpirisa utjkani ukhasti, jila t’aqisitawa jaqxatasiriktha. Fixer ukasti wali wakisiriwa, chaleco antibalas ukatsa k’atampiwa”, sasawa LJR jilataru arsu brasileño Yan Boechat yatiyiristi, televisión Band ukanwa irnaqi, Venezuela, Afganistán, Siria, Irak, Etiopía ukhamasa Ucrania suyunakana ch’axwawinakanwa yatiyirjama sarnaqaniwi.
Ukatxa, mä wali yatintata fixer uka jawsuñatakisti qullqisalla inasa jani utjkirikchi, ukasti chiqapawa khitinakatï frelance ukhama irnaqapki jani ukasti jisk’a yatiyiri taypinakana irnaqapxi jupanakataki. Janiwa payt’awisti utjkiti seguridad periodística ukatxa: jisk’a qullqimpi irnaqiri freelancers ukanakasa aliqa yatiyirinakasa jilpachxa jupanakawa ch’axwawinakata yatiyirjama khitatapxaspha ukasti.
“Pisi qullqinita ukhasti, jani walt’awinakaru puriñasti jilpachawa. Jisk’a qullqimpisti, kunatixa jasakaspha ukatwa jakijata. Pachata pachwa irnaqajata, janiwa khusa k’añaskunikasmasa, janiwa fixer uka yanapirinikasmasa. Ukatwa qhiparu pantjasiwinakamasti utjani jani utjañata”, Boechat sasawa sixa.
Kawkiri yatiyawi q’ipnaqirinakatï markanakapana irnaqasipki ukhamasa walwa uraqxa uñt’asipkaspha jani mä fixer ukanisna, jani wali yatxatawinakasti utjaskakisphawa. Jach’a yatiyaña taypinakana yatiyirinakapasti wali ch’amañchatapxasphawa khusa uñjasiñtuqita jani ukasti taqi kuna yänakanipxasphawa khusa irnaqañataki sapaki yatiyawi thaqirinakata sipansa jani ukasti khitinakatï jisk’a yatiyaña utanakana irnaqirinakata sipanasa.
Jani sarañataki amta
Ch’axwawinakata yatiyañataki q’alpacha khusa uñjañatakiniskasinsa ukhamasa aski jakqhatasiñataki iwxanaka phuqaskasinsa, yatiyawi q’ipnaqirinakasti aski utt’asiñwa munapxi mä amta ukhamaphana sañataki, ukata yaqhipanakatakisti jakawi jani apt’asiñataki amtasti utji: ukatjamwa sasispha uka sarnaqawisti lurañasti janiwa wakisti uka ch’umstayasna.
“Ukawa wali chachjama luraña, janiwa chhullchuñakiti ukasti. Irak suyunxa ukwa lurañajana jani ukasti yaqha markana, sayt’aña ukhamasa amuyt’asiña, akaxa wali axsarkañawa. Uka wakisiri amta amtaña”, sasawa k’atampi Smyth jupasti qhanstayi.
Sererino Silva jupasti “janiwa kunasa jakawimjamakiti (…) lluqumatï ukankaschi ukhamasa payt’sta ukaxa, jani saramti” sasawa arxataraki.