Las Bambas, Volcan sutiyuq iskaynin minakunan, Perú suyuntinpi minakunamnata aswan hatun. Ichaqa, unumanta hayk’a pagagankumanta kuskanllatan pagaranku, Ojo-Público nisqapa informe tarisqanman hinaqa. Unu-yaku rakiq, chaymanta pago chaskiq ANA sutiyuq Estadoq oficinanpa nisqanman hinaqa, 2015 watapis chay iskaynin hatun minakuna mana pagasqachu 989 waranqa solesta, 22 millón metro cúbico unu-yaku suq’usqnkumanta. (Yuyarisun: sapa metro cúbico nisqapiqa waranqa litro unutan yupana).

Las Bambas sutiyuq cobre minaqa, China hawa suyumanta kaq Minerals and Metals Group-MMG empresaq makinpin. Kay minaqa, 2015 watapin, Apurimaq suyupi Cotabambas ayllukunapa mañakuyninta upallachirqan tawa runapa wañuyninwan. Chay 2015 watapis kay empresaqa paganan karqan  S/ 1’070.000 (huk millón qanchis chunka waranqa solesta), ichaqa,  S/ 904.000 (isqun pachak tawayuq waranqa) solesllatas pagaran, yaqa kuskanllanta.

Minera Volcantaqmi,  sierra central nisqa Perú suyuq chawpinpi llank’aq, ashkha hawa suyukunapi kaqniyuq Glencore empresaq mink’aynin, tiqsi muyuntinpi mineral vendeqkunamanta aswan hatunnin, S/ 1’600. 000 (huk millón suqta pachak waranqa solesta) paganan kashaqtin, 796 waranqallata pagaspa, S/ 829.206 solesta (yaqa kushkanintaraq) debespan, ANA sutiyuq unu-yaku rakiq oficinaman debeqkunamanta aswan ch’achun kay minaqa.

Unumanta Qullqi Chaskiy

Imamantapas hinapunin, unu-yaku rakisqanmantapas Estadoqa qullqita chaskinan. ANA nisqa Autoridad Nacional del Agua oficinan unuta rakin, paytaqmi unumanta qullqi chaskiqpas. Ichaqa, ¿imaynapitaq yachan ANA hayk’a mañananta , unu-yaku tupuna maquinataq empresakunapa, hinaqtinri?

Kay qipa watakunapin, chunkanpi empresakuna licenciata chaskin, imapas ruranankupaq unuta hurqunankupaq. Ojo-Público nisqan, unu-yaku hap’ikuqkunaq ruwayninta allin qawariyninpi tarimun, 12 suyukunapi empresakunaman licencia qusqankuta, munasqanku  watakama unuta hurqunankupaq, chinkaypaq hinaña unuyuqpi, unquyta, wañuytapas runaman  apaq empresakunaman, chay mana allinkunamanta llaqtakunaq qapariyninta mana uyarispa.

Estadopa sutinpi unu-yaku rakiq ANA nisqan,  sapanka empresapa sapa watapi hayk’ata unumanta pagananta decreto qillqapi publicamun. Hayk’ata paganankuqa yachakun maymanta unu-yaku hurqusqankuman hinan: mayumantachu, quchamantachu, allpaq sunqunmantachus, chayman hinan. Chay hawapas qawarinkun Estadopa rurasqan yarq’antachus, estanque quchamantachus unuta apanku, chayman hinan.

2012 watamantapachaqa, hayk’ata sapa empresaq pagananqa hayk’a unuta chaskisqanman hinan, ashkhachu unu-yaku maymi kasqanpi, hayk’atan pagananku sapa waranqa litromanta, fabricapaqchu, minapaqchu chay unu-yaku, chayman hina. ¿Imaynapitaq yachan ANA nisqa Estadopa sutinpi unu-yaku rakiqri, fabricamanta, minamantapas hayk’ata unumanta qullqi chaskinantari? Manan ch’uyatachu  yachakun imamanta hayk’a qullqi chaskinankuqa.

Tutayaqpin Estadopa Unumanta Qullqi Chaskisqan

Ojo-Público nisqaqa, ANA sutiyuq Estadopa sutinpi minakunaman unu-yaku rakisqanmanta qullqi chaskisqan willakuq qillqakunatan mañakurqan, ch’uyatapuni yachanapaq. Kinsa killata suyachikuspanmi, chay oficinaqa wakichallanta qillqakunata haywaykurqan, chaypas t’aqa t’aqata.

47 aswan hatun empresakunamanta, aswan ashkha unu-yaku chaskiqkunamantaqa, 20 (iskay chunkan) mina empresakuna. Ichaqa, Las Bambas, Volcan iskaynin minakunapin qawarinchis chaychika unuta suq’usqankumanta aswan pisillata ANA oficinaman qullqi pagasqankuta. Iskaynin minakunaq 2015 watapi llapan chaskisqay unumanta pagasqaymi kay,  nisqankuqa, manan chanintachu tupan, Ojo-Público nisqa lliw qillqakunata allin ñawiwan qawarimusqanman hinaqa.

Yaqa huk millón solesta hinan huk watallapi mana Estadoqa chaskinchu Las Bambas, Volcanpas empresakunamanta.

Ojo-Público nisqapa qawarisman hinaqa, Las Bambas minaqa, Volcán minawan kushkas pagasqaku 93 solesllata sapa huk millón litrota allpaq sunqunmanta suq’usqan  unuta mina llank’ananpaq hurqusqanmanta, chanin paganankuqa S/ 183,30 kashaqtin.

Hinallataqsi kasqa fabricakunawanpas: hunt’asqa paganankumanta kushkanllatas Estadoqa chaskisqa.

Wakin mina empresakunapas  –Volcan, Yanacocha, Southern, Minero Horizonte, Milpo, Buenaventurapas-  campamentonkupi runapa ukyananpaq unu-yaku hurqunankupaq licenciayuqmi kanku.

Ayllukunapaq Unumanta, Minaq Qullqi Chaskisqanpas

Serapioqa, 34 runamasinwan, churinkunawan kushkan tiyan San José de Alto Huarca ayllupi, Qusqu suyuq punanpi, Glencore hatun empresaq wawan Andapaqay mina muyuriqninpi. Kay Suiza suyumanta hatunkaray empresaqa 2016 watapis chaskisqa  170.000 (pachak qanchis chunka waranqa kuti) millón dólares qullqitas. 2012 watapi noviembre killamantas kay minaqa chaypi cobreta hurqun.

Kay ayllupa ukyananpaqqa manas ch’uya unu-yaku kanchu, chakranku qarpanallanpaqsi wayq’u unuchaqa. Chayraykus, Juto pukyumanta unullawan, mana hanpisqawan, wayk’ukunku. Mana chayqa, sapa 2-3 semanamanta Antapaqay empresapa tanquepi unu-yaku rakintas suyakunku, Concejo Distritalwan qillqasqanta hunt’aspa.

Encuesta Nacional de Hogares-ANAHO nisqa runa yupaypa, hinallataq Encuesta Nacional de Programas Presupuestales-ENAPRES nisqapapas willasqanta qawarispa, INEI sutiyuq Estadoq oficinanpa nisqanman hinaqa, allpa llank’aq ayllukunapi runaqa unuta ukyan mayumanta, yarq’amanta, pukyumantas hurqusqallatas, manas tubopi apasqa chuya unutachu. Sapa 100 (pachak) wasimantas, 17 wasi kay hina mana ch’uya unu-yaku ukyanayuq kanku, kay 2018 watapi.

“Ayllu runaq ñawpaq pisillata unumanta paganantan kunanqa yaparunku.Kikin ayllupi ñawpaq unu-yaku rakinapaq kamachiykunata qichurqapuspanmi, kunanqa Estado munasqanta ruran, wakchapaqmana allinta”. Chaynatan nin María Teresa Oré, Universidad Católica del Perú-PUCP nisqa hatun yachay wasipi Maestría de Recursos Hídricos nisqapi allin qawarisqanman hinaqa.

Kunanqa, manan ñawpaq hinañachu unumanta qullqi paganaqa. Estadopaq llank’aqkunaq, minakunaq ingenieronpapas nisqanman hina hayk’as unu-yaku paqarinankunapi, hayk’atataqsi unuta imakunapaqpas munanku, chayman hinan rakin ANA, ichaqa manan chanintachu kaykunamantaqa Estado yachan.

UNUMANTA PAGANA. Mayupi, quchapi unumanta hayk’a solestan pagana sapa 3.000  (kinsa waranqa) litromanta, huk watapi.

Pisilla Pagana Mana Uyakusqa

Unumanta hayk’a qullqi pagananta pisiyachinan munaq empresaqa, ANA oficinamantan huk qillqapi mañakunan, incentivo nisqata. Imayna mañakunan kashan Ley de Recursos Hídricospa Reglamenton qillqapi, 2010 watamantapacha. Chaypin nin: chay mina qullqinwanchu rurarqan represa nisqa quchata, unu-yaku pusaq canalta, mayuq puqchinanmanta hark’aq pirqata, sumaqllata unu-yaku purispa, runapaq, chakrapaq, uywapaqpas aypaspa, lliwpaq allin kananpaq. Chaykunata qawarispanmi, ANA pisiyachinman chay minapa huk watapi pagananta, 50% nisqa kushkanninkama.

Ichaqa, Autoridad Nacional del Agua-ANA nisqa oficinaqa ninmi Ojo-Público nisqapa tapukuyninman: Dirección de Administración de Recursos Hídricos oficinaqa, kay qipa pisqa watakunapiqa  manam qillqapi kamachinchu ch’ulla minallatapas unu-yaku suq’usqanmanta pisillata pagananpaq, nispa. Hinaqtinri, ¿imaraykutaq chay iskaynin aswan qapaq minakunari mana hunt’asqatachu pagarqan, manataq ANA nisqapipas rikhurinchu Estadoman qullqi manuyuq kasqankuri?

ANA oficinapi kamachiqqa manan ima ninpaschu kay tapukuykunaman.

Ojo-Público nisqaqa, Las Bambas minapi kamachiqwanpas rimaytan munarqan. Chaypi kamachiqqa, kay hinatan kutichimun: manan chaymantaqa ima nisaqpaschu, nispa.