2017 wata diciembre killapi, kinsa p’unchawllaña Navidadta suyana kashaqtinmi, Roca Madrid Gallery nisqa, España suyupi huñunakurqanku Premios ¡Agua atipanakuypi, pikunas sumaqta rimanarikuspa , mana ch’aqwanakuspalla unuta purichinku chakraman, wakin ruraykunamanpas, chayta riqsichinapaq. Chay tutapin, Autoridad Nacional del Agua –ANA- sutiyuq, Perú suyupi aswan allinlla unu-yaku rakiq, llapallan América Latina suyukunapi niraqmasinkunata atiparquspa, hatun riqsikuyta chaskimurqan.

“Perú suyunchispiqa, imamantapas aswan allinqa, unu-yaku rakiymanta llapan runapa yachayninmi. Chayraykun qawarishayku imaynapi lliwman aswan allin willanaykuta”. Kaytan niwanchis  Ing. Abelardo de La Torre, Autoridad Nacional del Agua-ANA nisqapi kamachiq. Latimoamérica nisqa suyukunapi llapan unu-yaku rakiqkunamanta aswan allinnin hina ¡Agua nisqapa akllasqa kasqanqa kusichiwasunmanmi karqan, ANA nisqapi kaqkunapuni imatapas willakuyta ama pakawasunmanchu karqan chayqa.

¡Agua nisqaqa huñunmi llapan empresakunapa, Estadopa, chaymanta yachaq ingenierokunapas imayna unu-yaku rakisqankumanta willakuyninta huñurispan, aswan allinninta akllaspa, wakinman riqsiykachin, chayta rikuspa pay hina allinta ruwanankupaq.

Qayna watallan, ANA sutiyuq Estadopa sutinpi allin unu-yaku rakiy hunt’achiq oficina, manapuni imatapas willayta munawankuchu Ojo-Público nisqaman, tawa kuti Ley Nº 27806 kamachiyninman hina, qillqapi mañakushaqtiyku. Chaypin yachayta munarqayku imanispan 43 empresakunaman yaqa llapan unuta hapíkunankupaq kamachiranku, chayta.

Chay qillqakunapin ANA nisqa oficinata tapurqayku kaykunata: ¿Pin qawan, imaynapin yachankichis maychika unutan chay empresakuna hap’ikun, hayk’ataqmi Estado chaskin qullqita llapanchispa ununchismanta? ANA oficinaqa ch’inllan, manan imatapas niwankuchu qillqakunapi tapusqaykumanta. Manataqmi chaskiwankuchu uyapura rimaspa tapuyta munaqtiykupas.

 

Unu-Yaku hap’ikunanpaq kamachisqakuna

Ojo-Público nisqapi kaqkunan, pikunan “Unu-yaku hap’ikuqkuna” chayta yachananpaq tapukuyninpi tarirqan 492.360 qillqakunata, ANA sutiyuqpa kunanmanta 50 wata qipaman, Estadopa sutinpi  rakisqanta, paykunalla hayk’a munasqan unuta allpaq sonqunmanta hurqukunanpaq.

Allin qawarisqaqa, chaychika qillqakunaqa 43 empresa privada nisqallamanmi sayapakusqa, llapanchispa ununchista yaqa llapallanta hap’ikunankupaq. ¿Pikunataq paykunari? Agroexportadora nisqa hawa suyukunaman chrakraq rurunta apaqkuna, azúcar ruranapaq caña tarpuqkuna, achka quri qullqi hurquq minerakuna, kola, cervezata botellaman hillp’uqkuna, wakin suyukunallapi yaqa llapan unuta hap’ikunankupaq kamachiq qillqayuq.

43 empresakunallan hap’ikun 5.460 licencia nisqa kamachiq qillqakunata, munasqanku p’unchawkama, wakintaq iskay watapaq, maskaspa tarisqan unuta hap’ikunanpaq. Kay hina unuta hap’ikunankupaq licenciatan rakishanku ch’akiy patapiña kaq llaqtakunapi, hinallataq unumanta maqanakuypi kaq llaqtakunapipas.

 

 

Kay unuwan munasqankuta ruranankupaq kamachiq qillqakunaqa hawa suyuman allpaq rurunta vendeqkunapaq, kolata, cervezata botellaman hillp’uq fabricakunallapaqmi, hinallataq minayuqkunapaq. Manan kay willakuyqa yupanchu Estadopa empresankuna luz k’anchay paqarichiq hidroeléctrica nisqapi maquina muyuchiq unuta mayuman kutichipuqta, achka wasikuna ruraq empresakunata, Sedapal nisqa hina llaqta runaq ukyananpaq unu-yaku apaqkunatapas.

Sapa chunkamanta isqun kurakmi (93%) allpata tarpunapaq unu-yaku rakisqaqa: 213 mil (iskay pachak chunka kinsayuq waranqa) autorización nisqa kamachiq qillqayuq. Manan kaypiqa ñuqanchis hina taksachalla chakrayuq runachu. Manataqmi junta de riego nisqakunachu,  comunidad campesinapaschu. Mana yupay atina hatunkaray allp’ayuqkunallan, hawa suyuman vendenankupaq tarpuqkunallan: 8 (pusaq) agroexportadora, hinallataq azucarera nisqakunallan 43 (tawa chunka kinsayuq) hatun empresakunanq umanpi kashan, Ojo-Público nisqapa qawarimusqanpiqa.

¿Mayqinkunataq kay hatun empresakuna, chunkamanta isqun p’uyñuta hina ununchis millp’uruqkunari? Allinta riqsiykusun; kaykunan, frutakuna, hortalizas nisqakunata hawa suyukunaman vendeqkuna: Complejo Agroindustrial Beta, ProAgro, Cayaltí, Laredo, Agrícola Rapel nisqapas;  hinallataqmi kay azucarera nisqakunapas: Paramonga, Grupo Wong nisqapa; San Jacinto, Casa Grandepas, Grupo Gloria nisqapa. Paykunan hap’ikun 3.828 p’ultukunata, Icamanta Piurakama, costa nisqa ch’aki aqu pampakunapi. Chay p’ultukunan kashan sapa chunkmanta suqta hina, allpa ukhullapi as chikan unucha, qipaman ch’akiy pachapaq waqaychanata, lliwtaña tukupushanku.

 

 

Kay empresakunaqa, hatunkaray maquinankunawanmi  t’uquyta atin pachak ichiykama allpa ukhumanta tubokunawan unuta suq’unanpaq. Chay ruranankupaq permisoyuqmi kanku kay costa yunkakunapi: Morropón, Barranca, Chiclayo, El Santa, Icapipas. Icapiqa, allpaq ukhunpi kaq unuqa yaqañan tukukapuypaq kashan. Chayraykun, 2006 watamantapacha, Estado hark’akurqan astawan musuq p’ultukuna kichanankuta. Qawamusqaykuman hinaqa, kikin Estadollataqmi 138 qillqakunapi licenciata quykurqan Pacha Mamaq sunqunta t’uquspa unu ch’unqanankupaq.

Ministerio de Viviendapa nisqanman hinaqa, kay ch’aki aqu pampakunapi tiyaq 63.475 runamasinchiskunas mana chikanpas unu-yaku ukyanayuq kanku. Ichaqa, kay iskay agroexportadora nisqa empresakunallas: Agroindustrial Beta, ProAgropiwan, sapa watan 53.578 millon litro unuta ch’unqaspa chakranku qarpanankupaq licenciayuq kanku. Chay iskay empresakuna, sapa 100 litromanta 4 litrollata rakiykunman chayqa, chay runamasinchiskunaqa manañas ñak’arinmanchu ukyananpaq unumanta.  

Agroindustrial Beta, hinallataq  Procesos Agroindustriales-ProAgro nisqa empresakunapi  kamachiqkunawan kaykunamanta rimariyta munaspaykun, waqyakacharqayku tenefonopi, correo electronicotapas apachirqayku. Ñawpaq kaq empresallamantan kutichimuwanku, achkha ruwananku kaqtinmi, qankunawan rimaytaqa mana atinqakuchu, nispa.

Ñawpaq qawarisqanchispi rakisqa unumanta puchuqtaqa, kaynatan Estado rakin: llaqtakunapi tiyaq runapaq: 4.6% (sapa chunkamanta tawa kushkannin hina), concejo municipalpa, junta administradorapa, empresa de saneamiento nisqakunapa qawarisqan; industria nisqapi: 0,6% (sapa chunka litromanta, huk litroq kuskannin hinalla); minakunapaqtaq: 0,3% (sapa chunkamanta  huk litro kinsaman t’aqasqa, chay kinsa t’aqamanta huknin hina).

 

 

Ingeniero agrícola Jorge Benitesmi ñawpaq karan ANA-sutiyuq Estadopa oficinanpi director de Conservación y Planeamiento de Recursos Hidricos nisqa umalliq. Paymi kaynata nin: Perú suyupi mana chanin rakisqa unutaqa rikunchis wakinpaq achkha, wakinpaq pisichalla, wakinpaqtaq mana kayninpin.  Chay hawapas, agroexportadora nisqakuna, minakuna, fabricakunapas unuta usuchiyninmi.

Ingeniero Benitesmi nin: “Estadoq willawasqancchisman hinaqa, achkha unutan agroexportadorakunalla hap’ikun, pisillaña puchuqtataqmi fabricakuna, minakunapiwan. Ichaqa, kaywanqa pantarusunmanmi. Agroexportadora nisqakunan ancha achkha unuwan chakrata qarpanku. Minero, petrolero nisqakunataqa qawarina maymanta unu hurqusqantan. Hinaspan rikusun paykunaqa mayuq paqarinankunapi kasqanta. Chayraykun, urayninpi kaqkunapaqqa qillichasqa, hunquyniyuq, runa wañuchiq unullaña kanqa”, nispa.

 

YAQA LLAPAN UNUN MINAKUNAQ MAKILLANPI

Aswan achkha unu hap’ikunanpaq licenciayuq 43 empresakunaman qatiqmi kashan minakuna. Ojo-publico.com nisqapa qawarisqanman hinaqa, 20 empresakunaq makillanpin kashan 980 mayuq paqarinankunapi unu hap’ikunanpaq licenciayuq, mineral llank’anankupaq, allpa hatariqta ch’aqchunankupaq, campamentopi runankunaq ukyananpaqas.

Chay 980 licenciakunamantan, 141 licenciakunata Estado rakirqan kay minera enpresakunaman:  Cajamarcapi Las Bambas, Yanaqocha, Southern Perú, Barrick, Antapaqaymanwan. Hinallataq  Cusco, Áncash, Moqueguapi minakunaman. Chay suyukunapi runataqmi qaparispa mañakamun minakunaq ripunanta. Instituto de Defensa Civil-Indeci nisqapi yachaqkunapa nisqanman hinaqa, watan watansi chay llaqtakunaqa chiraw muchuy patallapipuni kashanku.

Kay 20 licenciayuq minerakunamantan, 50% (kuskanninmi) kashan wayq’ukunapi, mayu patakunapi, quchakunapipas, Cajamarca, Quscu, Apurimaqpipas. Yachasqanchis hinan, chay kinsa suyukunapi ayllu runa, llaqta runapas qaparimushankun minaq ripunanta mañakuspa.

Defensoría del Pueblo nisqa runaman sayapakuqpa nisqanman hinaqa, 23 kuti runakunapa qapariyninqa, mana unuyuq kasqankuraykus, hinallatqsi chay pisilla unu-yaku tarisqankupas unquykunata apamusqanraykus, hinallataqsi allpankutapas qichusqankuraykus. Chaykunamanta mana llakikunankupaq ñawpaq acta qillqasqankuta mina empresapa mana hunt’ayninsi huchayuq.

Perú suyuntinpi llapan suyukunamanta aswan achkha unu-yaku hurqunanpaq licenciayuqqa Cajamarcan, chaypitaqmi llapanmanta aswan achkha unu-yaku chaskiq empresa Yanacocha, Estados Unidos hawa suyumanta Newmont sutiyuq, Perú suyumanta Roque Benavidespa Buenaventura empresawan mink’asqa. Cajamarcapi 195 licenciakuna rakisqankumantan, 142 licenciakuna Yanacochapaq. Chay ukhupitaqmi 73 licenkuna kashan, allpa ukhumanta chay empresa Yanacocha munasqan unuta ch’unqananpaq.

 

 

2011 watapin, minera Yanacocha qulluchirqan proyecto Conga sutiyuqpi llank’ayninta, ayllu runakunapa policiawan sinchita churanakuyninpi 129 k’irisqa runa, pisqataq (5) wañusqanrayku. Cajamarca suyupin, 250 waranqa ayllu runa mana sut’uypas ch’uya unu-yaku ukyanayuq.

Kikin empresan willakun, Yanacocha minapaqsi, sapallanpaq, 2 mil millones (iskay waranqa kuti millón) litro unu-yaku, sapa wata, 13 minapi tajo abierto nisqawan llank’ayninpi. Chaykunataqsi Quebrada Honda nisqa wayq’upi, wakintaqsi kay mayukunaq paqarinanpi: Chonta, Mashcón, Rejo. 

Kay empresaqa sapa watansi hurqushan 500 mil (pisqa pachak waranqa) onza llasaq qurita. Chaymansi yapakunqa proyecto Quecher Main nisqapi quri, cobretawan hurqusqanku, 2027 watakama llank’ayninpi. Hinallataqsi Yanacochapi hurqunqa mineral de óxido nisqatapas.

Perú suyuntinpi llapan suyukunamanta aswan achkha unu-yaku hurqunanpaq licenciayuqqa Cajamarcan.

Cajamarcapi unuta hurqunanpaq licenciayuq mina empresakunaqa kaykunan: anglo-australiana Río Tinto sutiyuq , kunan pacha exploracionpi kaq cobre mina, La Granja nisqa, 36 licenciayuq; hinallataq Gold Fields La Cima, chayna kikillan sutiyuq Sudáfrica nisqapi mamayuq, 2008 watamantapacha Cerro Corona sutiyuq minapi quri hurquq, 14 licenciayuq.

Kaykama Cajamarcapi rikusqanchis hinallataqmi Qusqu, Apurimaq suyukunapipas. 11 mina empresakunan unu-yaku hurqunankupaq licenciayuq , ichaqa, iskaynin suyupin kikin Las Bambas minallapaq. Kay empresapa sutinpin hurquranku 108 licenciata Qusqupi, 60 licenciatataq Apurimaqpi, chaypas 42 licencia hurqusqanku hawa, Antapaqay minapaq, Xtrata Tintaya minapaqwan, Suizamanta hatunkaray Glencore sutiyuq mina empresaq churin hina kaqkunapaq.

2013 watakamaqa, Xtrata Copper empresapan karqan Apurimaqpi Las Bambas sutiyuq mina. Hinallataqmi Xtrata Copper empresaq makinpi  kallarqantaq Qusqupi Antapaqay, Tintaya minakunapas. Ichaqa chay watapin Las Bambas minata Glencore empresa rantirqan, hina qipallanman China suyumanta MMG Limited sutityuq rantirapurqan, tiqsi muyuntinpi cobretan sapallayki hurqunki, vendenkipas, nispa mana ninankurayku. Huk makimanta huk makiman minakunaq puriyninqa manan imananpaschu chay minakunaq unu-yaku hurqunanpaq ñawpaq licenciankutaqa. Autoridad Nacional del Agua-ANA nisqa oficina chaskirqun mañakuyta chay musuq empresapas ñawpaq licencianpa nisqanman hinalla unuta hurqukunanpaq chaskin chayqa, unu-yaku rakinapaq kamachiq Ley de Recursos Hídricos sutiyuq qillqapa nisqanman hinaqa, arí nillanqapunin.        

Las Bambas minaqa, OjoPúblicopa tapukuyninmanmi kaynata kutichimun: 4 (tawa) licenciallan ñuqaykuq minapaq unu-yaku hurqunaykupaqqa; tawantintaqmi Cotabambaspi Challwa Wachu distritupaq, nispa. Ichaqa, manataqmi ch’uyanchanchu kunanpacha MMG maman empresaq mañakusqallanchu, icha ñawpaq dueñonkunaman qusqankupas kaypi yupasqachu, chaytaqa.

Chay hawapas, kikin ANA sutiyuq oficinapa willamuwasqankuman hinaqa, Apurimaqpi Autoridad Local de Agua-ALA Medio Apurimaq Pacha Chaka sutiyuq oficinallapis 11 qillqakuna kamachin, astawan unuta munaspaqa suq’unanpaq kamachin. OjoPúblicopi unayña qillqakuna huñusqaykupiqa , rikuyta atinchismi 74 licencia, autorización, permiso nisqa qillqakunata, munasqan unuta maypipas hurqukunanpaq kamachiq.

“Las Bambas minaq unuwan llank’asqantaqa qawarishaykupunin hayk’a unuta, ch’uyachus icha qillichus chayta, hinallataq runaq ukyananpaq unu ch’uyachu paqariyninmantapacha, ayllukunapaq, llaqtapaqpas aypaqchu, chaykunata. Cobreta rumimanta t´qaspa hawaman apana hinaña kananpaq yanapaq unutaqa, yaqa llapanta kutirichispanmi, chay kikin unullawantaq empresaqa lank’an yapapas, yapapas, sapa chunkamanta kuskanta hinalla usuchispa”, ninmi empresaqa.

Kunan wata abril killapin, MMG Limitedpa Las Bambas minapi mana allin ruwasqankunata,  kay institucionkuna willarikamun: Frente de Defensa de Cotabambas, Consejp Regiomalde Apurímaq, CooperAcción ONG nisqawan kuska. ¿Imas chay Las Bambas minapa mana allin ruwayninkunari?. Estudio de Impacto Ambiental-EIA nisqa qillqapis churan, ñawpaq ura watakunapi, chayllaraq llank’ayta qallarishaqtinku, pisillaraq  unuwan llank’asqankuta hina, llulla willakuyta qawarichispa. Empresaqa nintaqmi: manan chayqa chiqaqchu. Kunan pacha qillqapi churasqaykuqa 2006 watamanta 2017 watakama hayk’a unuwan minapi llank’asqaykuman hina churasqan, nispa.

43 aswan achkha unu-yaku hap’ikuq minakunapa kasqanpin tarinchis Buenaventura empresata, Yanacocha mamayuqta. Qawasqaykuman hinaqa, kay empresapa makinpin kashan 86 unu-yaku hurqunanpaq licenciakuna, Apurimaqpi , Piurapi Cajamarcapiwan kinsa cobre minayuq, Cerro de Pacopi huk qullqi minayuq, Moqueguapi quri, Pascopi zinc minayuq. Paykunallapataqmi chunka minakuna Arequipapi, Cajamarcapi, Limapi, Huancavelicapi, Pascopipas.

Kay 43 empresakuna, ashkha unu-yaku hap’ikuqkunawan kuska kashantaqmi Southern Perú.

Kay qipa killakunallapi kay empresapa ayllukunawan churanakuyninqa kashan, Arequipa suyupi  proyecto Gaby sutiyuq, exploración nisqa ñawpaq qawariyllapiraq kaq. ¿Imarayku? Ayllu runaqa manchakunmi, Sariwiri rit’imanta uraykamuq mayunkuta qichurunankutan, qillichanankutapas.

 Kay 43 empresakuna, ashkha unu-yaku hap’ikuqkunawan kuska kashantaqmi Southern Perú, mana yupay atina qullqiyuq Grupo México nisqa empresa mamayuq, Moquegua, Tacna, Apurimaqpiwan 64 unu-yaku hurqunanpaq licenciayuq. Chaykunamanta, 12 mayumanta, quchamantapas unu-yaku hurqunanpaq, Tía María nisqa minataq mar nisqa mama quchamanta unu-yaku hurqunanpaq.

Wakin unu-yaku hurqunapaq licenciakunaqa, yaqa llapanmi kashan Cuajone, Toquepala minankunapaq. Ichaqa, kunan wata 2 p’unchaw febero killapin, Southern empresaqa rantirqun Cajamarcapi Michiquillay minata, 225 waranqa tonelada cobreta sapa wata hurqunanpaq. Ichaqa, manaraqmi kanchu paypa sutinpi licencia, unu-yaku hurqunapaq. 

Arequipa, Huancavelica, Tacna, Moqueguapipas  minayuqmi Buenaventura, Southern sutiyuq empresakuna. Kay tawa suyukunapiqa, sapa watapin astawan unu-yaku pisiyashan. Servicio Nacional de Meteorología e Hidrografía-SENAMHI nisqapi ingenierokunaq nisqanman hinaqa, 2050 watapis kunan kasqanmanta kuskanllaña unu-yaku kanqa mayunkunapi, quchankunapipas.

 

PAKASQA SASACHAKUYKUNA

Ojo-Público  nisqapa qawarimusqanmanta qipanpin kashan industria sutiyuq empresakuna. Paykunaq makinpin kashan 434 licenciakuna, mayumanta, quchamanta, allpaq ukhunmantapas unu-yaku hurqunankupaq. Kaypin kashan botellaman ukyana unu-yaku hillp’uq, kola, cervezapas fabricaqkuna , Backus, Lindley, Ajeper ima sutiyuq. Paykunaq makinpin kashan 43 licenciakuna, Limapi, Maynaspipas, allpaq ukhunmanta  unuta ch’unqanankupaq.

15 empresakunawan kuskatan tarinchis Alicorp empresata, Palmas del Shanusi empresatawan; paykunaqa Grupo Romero hatun empresaq fabricasqan mikhukanata, aceite de palma nisqatapas vendeqkunan. Wakinqa kaykunan: Pluspetrolpa k’allmankuna; Complejo Agroindustrial Beta empresaq challwamanta conserva ruraq Exalmar; TASA, Grupo Romero nisqallapataq; GFG Investment, International Pacific Andes nisqapa; Austral Group, Noruega suyumanta Austevoll Seafood ASA sutiyuq empresapa churin; Hayduk, Perú suyumanta familia Martinezpa empresan.

 

 

Ley de Recursos Hídricospa nisqanman hinaqa, huk sapan empresallas chaskiyta atin unu-yaku hurqunapaq licenciata iskay kinsa rikch’aq ruwaypaq. Chayraykun, huk agroexportadora hurquyta atin industria fabricapaq, minerakuna runaq ukyananpaq, industriakuna chakra qarpananpaq. OjoPúblicoqa tarimunmi hayk’a licenciatan unu-yaku hurqunapaq chaskirqan kay 43 empresakuna chayta, hinaña rurananmanta hukkunapaq kaqtinpas.

Kay empresakunapa makinpi kaq lincencia, autorización, permiso ima sutiyuq qillqakunapa nisqanta qawarispaqa, ancha sasa yachanan maychika unutapunis pakan llapanpi chay qillqakuna, chayta. Autoridad Nacional del Agua-ANA nisqapa qillqankunapiqa manan ch’uya, chanin willakuykuna tariyta atisunmanchu. Pata patallanta willakuspan, hayk’atapunis sapanka empresa hurqun unuta sapa wata, chayta pakaq hinan chay qillqakunaqa.

Unu-yaku rakiy qillqakunapin qawarinchis 80% (sapa chunkamanta pusaq hina) licenciakunata haywaykurqanku aswan ashkhata llapanpa ununchista  unu millp’uq 43 empresakunaman, 2010 watamanta qipanmanmi, manaraq Perú suyuntinpi, sapanka mayupi, quchapipas hayk’a unu-yaku kasqanta pipas yachashaqtin. Chayraykun, chay empresakunaqa, munasqankuta, mana chaninta, mana pipapas hark’aqniyuq, unutaqa hurquranku mayukunamanta, quchamanta, allpaq sunqunmantapas. Manaraqmi kunankamapas ANA oficinaqa yachanchu hayk’apunis ununchis chayta.

Ingeniero agrícola Julio Jesús Salazarmi, 10 (chunka) wata llank’arqan ANA sutiyuq unu-yaku rakiq oficinapi. Paymi nin: “unu-yaku hurqunankupaq licencia qillqataqa hawan ukhunmi rakinku, wakinpaq aypanqachu unu-yaku icha manachu, chaykunamanta mana nanachikuspalla”, nispa.

Ingeniero Salazarqa kaytan nin: “Ley de Recursos Hídricos nisqataqa allichanan, unu-yaku rakiy chanin kananpaq. Kunanpacha unu-yaku rakiyqa iskay kinsa ancha qullqiyuqllapaqmi allin, wakcha runapaqqa pisichallan, wakinpaqtaq mana aypanpaschu. Kunan unu-yaku rakiyqa manan chaninhu. Hayk’an unu-yaku kan, hayk’ataqmi, pikunamanmi, imapaqmi  unuta rakina, chaykunan mana yachakunchu. Papelkunata qawarispallan unutaqa rakinku, manam allinta yachaspachu”, ninmi ingeniero Salazarqa.

Ingeniero Jorge Benitespas nintaqmi: “Estadopi yachaqkunan allintapuni qawarinanku maykunamantan unu-yaku paqarimun, hayk’an mayukunapi, quchapi, allpaq sonqunpipas unu-yaku, chaykunata. Chay hawamantaqmi churananku hayk’a unun kanan runaq ukyananpaq, mikhuy tarpunapaq, minakunapaq, fabricakunapaqpas.  Chaykunata allinta yachaspataqmi, runaq ukyananta, mikhunapaq tarpuytawan ñawpaqman churana”, nispa.